تعریف و تحریف تاریخ در فضای مجازی

یکی از مهم‌ترین روش‌ها، ایجاد یک کانال یا گروه تخصصی در حوزه تاریخ است که مثلا دانشجویان تاریخ یا علوم سیاسی آن را تشکیل دهند و مشخصا به مسائل تاریخی می‌پردازند و سویه تخصصی و کارشناسی پررنگی دارد. شاید این نوع از گروه‌ها خیلی زیاد نباشد. نوع دوم تاریخ‌پردازی مجازی در گروه‌های عمومی است که به اقتضای یک اتفاق یا به بهانه سالگرد و سالروز یک رخداد تاریخی به مباحثه و مناظره تاریخی می‌پردازند. مثلا به مناسبت 29 اسفند و روز ملی شدن صنعت نفت به تحلیل این اتفاق پرداخته و این که مصدق یک قهرمان ملی بود یا نه، اما مباحث تاریخی صرفا به شخصیت‌های تاریخی یا فلان واقعه تاریخی محدود نیست. گاهی دامنه و قلمرو این بحث شامل ابعاد تمدنی تاریخ می‌شود؛ مثلا تاریخ فلان ابزار و آلات و سیر تحولات آن یا تاریخچه فلان شهر و محله.

آگاهانه و هدفمند، ناآگاهانه و سرگرم‌کننده

اگر بخواهیم تقسیم‌بندی دقیق‌تری درباره مناقشات و مباحثات تاریخی در فضاهای مجازی داشته باشیم باید دو رویکرد عمده آگاهانه و هدفمند و ناآگاهانه و سرگرم‌کننده را معیار قرار دهیم و کل این مباحث و گفت‌وگوهای مجازی تاریخی را در ذیل آن طبقه‌بندی کنیم. در خیلی از مواقع، طرح مسائل تاریخی در فضاهای مجازی سویه سرگرم‌کننده و در نهایت اطلاع‌رسان دارد. در این رویکرد با الگوی «آیا می‌دانستید» برخی اطلاعات تاریخی درباره یک پدیده داده می‌شود که بیشتر تبادل اطلاعات و کسب آگاهی عمومی است، اما در نوع اول، تاریخ و مسائل آن مورد تجزیه و تحلیل عقلی قرار می‌گیرد و درباره چگونگی و چرایی یک رخداد تاریخی بحث می‌شود. مناقشات اصلی بیشتر در این ساحت و طبقه از مباحث رخ می‌دهد که گاه به جدال‌های لفظی و قلمی هم بدل می‌شود. فضای مجازی این فرصت را فراهم می‌کند تا با روایت و بازنمایی رخدادها و تحلیل‌های تاریخی، خودآگاهی اجتماعی جامعه افزایش یابد و همین ارتقای بینش تاریخی به تصمیم‌گیری جمعی در مشارکت‌های سیاسی تاثیر بگذارد. این مساله بویژه این که می‌گویند ایرانیان حافظه تاریخی ضعیفی دارند می‌تواند کارکرد مثبت داشته و همواره جامعه را نسبت به گذشته خویش در وضعیت هوشیار و آگاهی قرار دهد. همین امکان می‌تواند به یک تهدید هم بدل شود و آن ارائه اطلاعات غلط تاریخی و تحلیل‌های یکسویه و غیرکارشناسی و برخی حرف‌های عوامانه‌ای است که ممکن است درباره یک رخداد یا شخصیت تاریخی در فضاهای مجازی ارائه و تکثیر شود. در چنین مواقعی آنها که از قبل اطلاعات و درک درست تاریخی ندارند بیشتر در معرض آسیب‌های ناشی از تحریف‌های تاریخی قرار می‌گیرند و دچار آگاهی کاذب می‌شوند.

آگاهی کاذب و اطلاعات وارونه خطرناک است

یادمان باشد بی‌اطلاعی و ناآگاهی نسبت به یک مسأله و واقعه به اندازه آگاهی کاذب و اطلاعات وارونه درباره آن خطرناک نیست. ذهن سفید خیلی بهتر می‌تواند نسبت به یک امر بیرونی تصمیم بگیرد تا یک ذهن مغشوش! با توجه به تاثیرات عمیق و گسترده‌ای که امروزه شبکه‌های اجتماعی و فضاهای مجازی در اطلاع‌رسانی و تبادل آگاهی مردم پیدا کرده باید نسبت به محتوا و مضمون پیام‌هایی که در این فضاها رد و بدل می‌شود، حساس بود و آن را دست کم نگرفت. بسیاری از مردم عادی که سواد تاریخی چندانی ندارند و خیلی هم اهل مطالعه و تحقیق نیستند گاه چشم بسته و تحت تاثیر جوسازی‌ها و شانتاژهای مجازی که صورت می‌گیرد بسیاری از غلط‌های تاریخی را درست فرض کرده، بعد از مدتی با حک شدن آن در حافظه تاریخی‌شان نسبت به یک تحریف تاریخی، تعصب پیدا می‌کنند که براحتی نمی‌توان آن را اصلاح کرد. همین آگاهی‌های کاذب و وارونه در تعیین سرنوشت تاریخی معاصر هم تاثیر می‌گذارد و موجب انجام یا تکرار یک اشتباه تاریخی می‌شود. آگاهی غلط تاریخی به تکرار غلط تاریخی منجر می‌شود که آسیب‌های آن، دیگر فردی نیست و بر سرنوشت جمعی یک ملت تاثیر می‌گذارد. برخی افراد یا گروه‌ها و جریان‌های سیاسی نیز ممکن است با آگاهی و نقشه‌های از پیش طراحی شده از این فضای گل‌آلود ماهی بگیرند و با تزریق اطلاعات غلط در درون این شبکه‌ها و کانال‌ها، برخی مقاصد و منافع شخصی و جناحی خود را تامین کنند.

رواج شوخی باارزش‌ها

لزوما همه این واقعه‌های تاریخی هم سویه سیاسی ندارد، اما ارائه اطلاعات غلط تاریخی مثلا درباره فلان بنا در فلان شهر یا چگونگی شکل گیری یک شهر نیز ممکن است اختلافات قومی و بین‌شهری را دامن بزند. گاهی شوخی‌های کلامی و جوک‌سازی‌های مجازی درباره یک مساله تاریخی ممکن است یک مناقشه و دعوای قومیتی را در پی داشته باشد. متاسفانه شوخی کردن با خیلی چیزها ازجمله ارزش‌ها یا وقایع تاریخی در فضاهای مجازی رواج یافته که گرچه ممکن است در نگاه اول آن را برای خنده و سرگرمی بدانیم، اما بتدریج همین شوخی‌ها و جوک‌ها به شکل‌گیری تصور و بینش غلط تاریخی در ذهن افراد بدل می‌شود که اصلاح آن براحتی ممکن نیست. از سوی دیگر، شاهد برخی تعصبات و لجبازی‌های فردی یا گروهی درباره یک رخداد تاریخی در مباحثات فضاهای مجازی هستیم؛ مثلا فردی که به یک شخصیت تاریخی یا جریان فکری خاص تعصب دارد می‌کوشد علقه‌های شخصی خود را به عنوان یک واقعیت مطلق تاریخی به دیگران تحمیل کند و دیگران را وادار می‌کند یک واقعه تاریخی را همان گونه که او در ذهن دارد، بپذیرند. متاسفانه چون هیچ گونه نظارت علمی هم بر این شبکه‌ها حاکم نیست هر کسی هرچه را در ذهنش به عنوان یک حقیقت تاریخی می‌شناسد بر زبان می‌آورد و منتشر می‌کند؛ بنابراین شاهد یک نوع تشتت آرا و بحران آگاهی تاریخی در فضاهای مجازی و شبکه‌های اجتماعی هستیم که غالبا به تخریب یا تحریف تاریخ می‌پردازند!

تحریف بصری تاریخ در فضای مجازی

فضای مجازی نسبت به کتاب‌های تاریخی از امکانات رسانه‌ای و انتقال پیام بیشتری هم برخوردار است که موجب می‌شود برخی با استفاده از تکنیک‌ها و ظرفیت‌های گرافیکی و بصری به تحریف تاریخ دست بزنند. در واقع ما شاهد نوعی تحریف بصری تاریخ در فضای مجازی هم هستیم که قطعا از حیث روا‌ن‌شناسی آثار مخرب تری دارد و به شکل‌گیری شعور تاریخی کاذب در افراد منجر می‌شود. بدترین شکل این آسیب جایی است که برخی افراد یا جناح‌ها در آستانه یک مشارکت سیاسی گسترده مثل انتخابات که به حضور مردم نیاز دارند دست به شیطنت‌های خبری زده، به ترویج برخی تحریف‌های تاریخی در جهت تامین منافع خود دست می‌زنند.

وقتی می‌گوییم تاریخ، صرفا منظور تاریخ گذشته و دور نیست بلکه شامل تاریخ معاصر نیز می‌شود و اتفاقا بیشترین تحریف و تخریب‌های آگاهانه و طراحی شده در همین برهه، زمانی رخ می‌دهد که متاسفانه به دلیل نقش و نفوذی که امروزه این شبکه‌ها در سبک زندگی ایرانی پیدا کرده و به رسانه‌ای با نفوذ بدل شده خطرناک است. به نظر می‌رسد کارشناسان ارتباطات و مسئولان فرهنگی باید راهکاری برای آثار مخرب شبکه‌های مجازی در مجازی کردن حقیقت‌های تاریخی و تحریف و تخریب‌های آن ارائه کنند تا این فرصت آگاهی بخشی به تهدید وارونه‌اندیشی بدل نشود.

سیدرضا صائمی

جام جم