نوشت‌افزار؛ رسانه‌‌ای پرنفوذ

تا همین چند سال پیش ایرانی‌ترین تصاویری که می‌شد روی نوشت‌افزار بچه‌های ایرانی دید، عکس‌هایی از مدرسه موش‌ها یا کلاه‌قرمزی و دوستانش بود‌ اما حالا بخصوص طی سه سال اخیر نوشت‌افزارهای متنوع‌تری وارد بازار شده و جا را برای محصولات ایرانی منقش به شخصیت‌های کارتونی و سینمایی غرب تنگ کرده است.

از سه سال پیش چند شرکت تولیدکننده نوشت‌افزارهای ایرانی ـ اسلامی دست به کار شده‌اند و آثاری را وارد بازار می‌کنند که به تصویر فرماندهان شهید، قهرمانان ملی مانند پهلوان تختی، شخصیت‌های کارتونی و تلویزیونی مانند شکرستانی‌ها‌ کلاه‌قرمزی و دوستان، پوریای ولی‌، سنجد و حتی خانواده نقی معمولی تزیین شده است.

از ننه قمر تا بابا پنجعلی

نمایشگاهی که در مرکز آفرینش‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان برگزار شده و برای سومین سال متوالی نوشت‌افزارهای ایرانی را عرضه کرده است، به همت مجمع تولیدکنندگان نوشت‌‌افزارهای ایرانی ـ اسلامی برگزار شده و تقریبا 40 شرکت که به صورت خودجوش در سراسر کشور، دست به تولید آثار ملی زده‌اند، در این نمایشگاه حضور دارند.

وحید کرایلی، معاون اجرایی سومین نمایشگاه «ایران نوشت»، درباره این نمایشگاه می‌گوید: تصاویر روی دفاتر‌ کیف‌ها و دیگر محصولات را تصویرسازان ایرانی طراحی می‌کنند یا شخصیت‌های کارتونی و تلویزیونی هستند که تلویزیون حق استفاده از این طرح‌ها را به دو شرکت تولیدکننده نوشت افزار واگذار کرده است.

نکته اینجاست که در نمایشگاه ایران نوشت نوشت‌افزارهایی که روی آنها شخصیت‌های کارتونی و تلویزیونی طراحی شده، با استقبال بیشتری در مقایسه با طرح‌های معمولی و شخصیت‌های ناشناخته مواجه شده است. دانش‌آموزانی که از این نمایشگاه خرید می‌کنند، نه تنها به محصولاتی که تصاویر شخصیت‌های محبوب مانند سنجد و کلاه‌قرمزی روی آنها نقش بسته توجه دارند، از تصویر شخصیت‌هایی مانند باباپنجعلی و ارسطو هم استقبال می‌کنند.

به نظر می‌رسد، پیش زمینه‌های ذهنی دانش‌آموزان و خانواده‌هایشان با شخصیت‌های تلویزیونی، آشنایی و همراه شدن با قصه‌ها و ماجراهای این شخصیت‌ها و از آن مهم‌تر قرابت با این شخصیت‌ها برای تولیدکنندگان آثار بومی یک شانس بزرگ محسوب می‌شود.

کرایلی می‌گوید: واقعیت این است که شخصیت‌هایی مانند باب اسفنجی، بن‌تن‌ شرک و باربی سال‌هاست به بازار نوشت‌افزار رسوخ کرده‌اند و بسادگی نمی‌توان با آنها مقابله کرد اما نوشت‌افزارهای ایرانی ـ اسلامی بویژه آثاری که با همکاری تلویزیونی تولید شده، باعث شده در این زمینه گام‌هایی موفقیت‌آمیز برداشته شود. معاون اجرایی سومین نمایشگاه نوشت افزار اظهار امیدواری می‌کند که همه مسئولان دست‌به‌دست هم دهند تا گام‌های بلندتری برداشته شود و تاثیر نقوش روی نوشت‌افزارها برای خانواده‌ها روشن شود.

محدود اما تاثیرگذار

تصاویر روی نوشت‌افزارها، از نگاه متخصصان علوم ارتباطات، نوعی رسانه است؛ رسانه‌هایی با دامنه محدود اما تاثیرگذاری عمیق. این رسانه‌ها، جمعی و عمومی نیستند اما بخشی از جامعه را مخاطب قرار می‌دهند که در سن یاد‌گیری هستند.

دکتر احمد میرعابدینی، استاد ارتباطات دراین باره می‌گوید: نوشت‌افزارها هم ابزارهای تولید پیام هستند و همزمان به‌واسطه طرح‌ها و تصاویری که بر آنها نقش می‌بندد، رسانه نیز محسوب می‌شوند. میلیون‌ها دانش‌آموز با نوشت‌افزارها در تماس هستند و پیام‌هایی از آن دریافت می‌کنند که البته گسترده نیست اما می‌تواند عمیق و ماندگار باشد.

این استاد ارتباطات، نوشت‌افزارها را رسانه‌های فرهنگی توصیف می‌کند که برخلاف رسانه‌های جمعی، در ارتباطات میان فردی و گروهی عمل می‌کنند و کارکردشان تبلیغ اندیشه‌ها یا فرهنگ سیاسی است.

میرعابدینی درباره کارکرد رسانه‌ای نوشت‌افزارها توضیح می‌دهد: آنها تابع رسانه‌های جمعی هستند و کارشان به نوعی تبلیغ محسوب می‌شود؛ البته تبلیغ به معنای انتشار و پخش است. این محصولات بیش از آن‌که مانند رسانه‌های جریان اصلی وظیفه ارتباط را به عهده داشته باشند، امر انتشار را به انجام می‌رسانند و با تکرار پیام‌های طرح شده در رسانه‌های جمعی‌تر مانند سینما و تلویزیون، این پیام‌ها را جا می‌اندازند.

دکتر میرعابدینی برگزاری نمایشگاه از نوشت‌افزارهای ایرانی ـ اسلامی را اقدامی مثبت ارزیابی می‌کند و بر این عقیده است که چنین نمایشگاه‌هایی کمک می‌کند تا رسانه‌های کوچکی مانند نوشت‌افزارها به مرور جمعی‌تر و گروهی‌تر شوند، به سمع و نظر تعداد بیشتری از مخاطبان برسند‌بتدریج در گروه‌های خاص قرار بگیرند و از حالت میان‌فردی خارج و به گروه‌های بزرگ‌تر راه پیدا کنند. از نگاه میرعابدینی در صورتی که این مسیر بدرستی طی شود‌ نوشت‌افزارها به رسانه‌های عمومی‌تر بدل خواهند شد و اقبال بیشتری به دست خواهند آورد.

نوشت‌افزار؛ رسانه مکمل

نوشت‌افزاری که می‌تواند در مقام رسانه‌ و آن هم رسانه‌ای عمیق عمل‌ کند، برای برنامه‌ریزان فرهنگی یک فرصت مغتنم محسوب شود؛ فرصتی که تا امروز به جز مجمع تولیدکنندگان نرم‌افزارهای ایرانی ـ اسلامی و البته تلویزیون، از سوی دیگر متولیان فرهنگی چندان مورد توجه قرار نگرفته است.

دکتر نرگس جابری‌نسب پژوهشگر فرهنگی، درباره تاثیرگذاری نوشت‌افزارها بر کودکان می‌گوید: نوشت‌افزارها می‌توانند ذهن بچه‌ها را به سمت موضوع یا پیامی خاص ارجاع می‌دهند؛ مثلا یک شخصیت کارتونی آنها را به تماشای کارتون مورد نظر، حرف زدن درباره آن و الگوبرداری از آن مشتاق می‌کند و یک نقش خاص می‌تواند آنها را به سمت سبک و سیاق خاصی از هنر هدایت کند.

او استفاده از تصاویر شخصیت‌های بومی روی نوشت‌افزار را ضروری می‌داند و توضیح می‌دهد: هر تصویری ذهن کودکان را به سمت و سویی ارجاع می‌دهد. وقتی در کشورمان این همه شخصیت‌های بزرگ فرهنگی داریم، وقتی کارتون‌های آموزنده و مناسب برای بچه‌ها تولید می‌شود و وقتی قصه‌ها و ادبیات ما پر از شخصیت‌های جذاب برای بچه‌هاست، چرا از تصویر شخصیت‌های خارجی استفاده کنیم و این ظرفیت بزرگ و بستر آماده را به آنها واگذار کنیم.

از نگاه جابری‌نسب، حتی اگر فیلم‌ها و کارتون‌های خارجی مطالب آموزنده‌ای برای بچه‌های ما داشته باشند باز هم جایز نیست از امکانی که نوشت‌افزارها در اختیار قرار می‌دهند برای محکم کردن ریشه‌های فرهنگی بهره نگیریم.

جابری نسب، توجه مسئولان و مدیران فرهنگی را به مدیریت و هدایت تولید نوشت‌افزارهای ایرانی جلب کرده و آن را ظرفیت قابل توجهی می‌داند که بدون متولی رها شده است.

برنامه‌ریزی رسانه‌ای برای نوشت‌افزارها

آنچه در نمایشگاه‌ ایران نوشت، تحت عنوان نوشت‌افزارهای ایرانی ـ اسلامی ارائه می‌شود، نتیجه فعالیت‌های خودجوش و دلسوزانه‌ای است که همه ابعاد آن همسو با اهدافی تعریف شده، مد نظر قرار نگرفته و چه بسا عملکرد کامل نداشته باشد.

بهره‌گیری از نوشت‌افزار به مثابه یک رسانه نیازمند دقت و توجه به راهکارهای افزایش نفوذ رسانه‌ای، مقدمات و تبعات آن است که البته تدابیری را می‌طلبد که تا امروز در بازار نوشت‌افزار شاهدش نبوده‌ایم.

به نظر میرعابدینی، در تولید محصولاتی که کارکرد رسانه‌ای قوی داشته‌ باشند، لازم است به عناصر ایجاد کننده جذابیت مانند طرح، رنگ، فرم حتی کیفیت، جنس و قیمت نیز توجه شود تا مخاطبان بیشتری به سوی آن جلب شوند.

وی در این باره توضیح می‌دهد: جلب نظر مخاطب، مشتری و گیرنده پیام اهمیت دارد و تولیدکنندگان باید به این موارد توجه داشته باشند. کالایی که بر اساس نیاز مخاطب تولید شود، نیازهای او را در نظر داشته باشد، مشکلات و نیازهای او را رفع کند، حتما در انتقال پیام موفق‌تر خواهد بود. توجه به طرح‌های مناسب‌های برای گروه‌های سنی مختلف، رنگ‌های متنوع، طرح‌های معین و حتی قیمت و بودجه خانواده‌ها و حتی توجه به فرهنگ گروه مخاطبان می‌تواند در تاثیرگذاری رسانه‌ای نوشت‌افزارهای بومی نقش داشته باشد.

میرعابدینی به مخاطب فعال اشاره می‌کند که انتخاب‌گر است و جلب نظرش نیازمند رقابت مبتنی بر دانش و آگاهی است. وی سنجش نیاز و خواست مخاطب را برای برنده شدن در این فضای بسیار رقابتی ضروری می‌داند و امیدوار است تولیدکنندگان نوشت‌افزار به آن توجه داشته باشند.

خوشبختانه چندی است در مرکز پویانمایی صبا به نوشت‌افزارها و لوازم جانبی به عنوان رسانه‌های تکمیل‌کننده، توجه شده است. مدیران این مرکز در نگاهی کلانتر به قدرت رسانه‌ای نوشت‌افزارها و لوازم جانبی، ترتیبی اتخاذ کرده‌اند تا زمینه همراهی و همکاری تولیدکنندگان این محصولات با سازندگان آثار نمایشی فراهم شود و شخصیت‌های کارتونی با نگاهی به چگونگی نمودشان روی نوشت‌افزارهای مختلف و حتی به شکل عروسکی، طراحی شوند و به دل قصه‌ها راه پیدا کنند.

هویت بومی در عصر جهانی‌شدن

به عقیده نرگس جابری‌نسب، مدیر دفتر پژوهشی دانشکده تربیت معلم در عصر ارتباطات و جهانی شدن، لوازم بومی و تصاویر بر گرفته از داستان‌های آشنا می‌تواند به تقویت ریشه‌ها و هویت ملی کمک کنند.

وی با اشاره به خطری که فرهنگ‌های بومی را تهدید می‌کند‌ توضیح می‌دهد: در عصر ارتباطات و قدرت رسانه‌ها که جامعه جهانی را به دهکده‌ای کوچک بدل کرده است، فرهنگ‌های ملی و بومی آرام آرام در حال کمرنگ شدن هستند. از جمله‌ راه‌هایی که می‌توان به کمک آنها، تاریخ و فرهنگ و خرده فرهنگ‌ها را زنده نگه داشت، استفاده از همین رسانه‌ها و رسانه‌های تکمیلی مانند نوشت‌افزارهاست.

از نگاه دکتر جابری، حفظ هویت ملی و بومی، نیازمند تلاش‌های همه جانبه‌ای است که برگزاری نمایشگاه نوشت‌افزارهای ایرانی ـ اسلامی و حمایت از تولیدکنندگان این آثار فقط بخشی از آن است.

آذر مهاجر

گروه رادیو و تلویزیون