وقف علمی، بازوی رشد و توسعه علم و فناوری

　وقف علمی در کشور ما چه جایگاهی و پیشینه‌ای دارد؟

ما از گذشته‌های دور نمونه‌هایی از کمک‌های خیرین در حوزه‌های علمی را شاهد بوده‌ایم. در کتابخانه جندی‌شاپور به افرادی که در این کتابخانه مطالعه می‌کردند پولی پرداخت می‌شد. برخی از واقفین ساختمانی را وقف می‌کردند و درآمد اجاره آن ساختمان را به تحصیل دانش‌آموزان اختصاص می‌دادند. در سال‌های اخیر نیز نمونه‌های بارزی از وقف را در زمینه‌های مختلف از ساخت مسجد تا ساخت درمانگاه و مدرسه شاهد بوده‌ایم. واقفین در تلاش هستند نیت خیر آنها برآورده شود. اگر واقفین به وقف علمی آشنا شده و مطلع شوند از کمک‌های آنها در حوزه تحقیق و پژوهش چه استفاده‌ای می‌شود و مردم به چه صورت از این خدمات علمی بهره می‌گیرند بی‌شک در این زمینه‌ها حمایت خود را دریغ نمی‌کنند.

با توجه به آموزه‌های دینی فرهنگ وقف در کشور ما وجود دارد و همواره بسیاری از خیرین در کارهای مختلف از ساخت مدرسه تا مسجد و بیمارستان همکاری داشته‌اند. چطور می‌توان فرهنگ وقف علمی را در کشور نهادینه کرد؟

تحقیق و پژوهش زمینه‌ای است که اگر خیرین امروز در پیشبرد آن همکاری داشته باشند، می‌توانند سال‌ها از منافع آنها بهره ببرند. خیرین با این کمک باقیات صالحات خوبی از خود به جا می‌گذارند. تاسیس مجموعه رویان نمونه بارزی از وقف علمی است. پژوهشگاه رویان سال 1370 توسط مرحوم زنده‌یاد دکتر کاظمی آشتیانی در جهاد علوم پزشکی ایران شکل گرفت. آن زمان جهاد علوم پزشکی ایران برای تاسیس این موسسه بودجه کافی نداشت. از ابتدا قرار بر این شد که برای تاسیس این پژوهشگاه دست به دامن خیرین شوند و به این ترتیب در نتیجه تلاش‌های دکتر کاظمی آشتیانی این پژوهشگاه با همکاری خیرینی که هرگز نخواستند نام آنها عنوان شود، راه‌اندازی شد. قدم‌های اولیه با همکاری جوانانی که آن زمان در این زمینه سابقه کاری چندان زیادی نداشتند و قصد داشتند در حوزه علمی جدیدی قدم بگذارند برداشته شد و در نهایت حرکتی آغاز شد که به ثبت سوابق درخشانی در کارنامه فعالیت‌های رویان منجر شده است. امروز ما می‌توانیم با اتکا به این سوابق درخشان از کمک‌های خیرین استفاده کنیم. آن زمان که رویان ناشناخته و در ابتدای راه بود خیرین با آغوش باز از فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی که قرار بود در این پژوهشگاه انجام شود، استقبال کردند که نتیجه آن به شکل‌گیری و رسیدن رویان به جایگاه امروزی منجر شده است. افراد زیادی با حمایت رویان در درمان ناباروری به نتیجه موفقیت‌آمیزی می‌رسند و ثواب این کار به پای افراد خیری نوشته می‌شود که در تاسیس این مرکز همکاری داشته‌اند. پیشرفت‌های ما مدیون کارهایی است که به شکل خیریه و عام‌المنفعه در رویان انجام شده است. مردم با دیدن نتیجه آنچه در این مسیر تجربه شده است بتدریج با این سنت ارزشمند آشنا می‌شوند.

تاثیر فرهنگسازی در زمینه خیرات و وقف علمی در پیشبرد اهداف و فعالیت‌های علمی کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

من می‌توانم این موضوع را در سطح پژوهشگاه رویان ارزیابی کنم. پژوهشگاه رویان یک مجموعه در حال حرکت است. بخشی از بودجه رویان از طریق درآمد‌های این پژوهشگاه، بخصوص در حوزه درمان ناباروری تامین می‌شود. البته در بخش ناباروری تلاش ما این است که بیماران در ازای دریافت خدمات درمانی از رویان تا حد امکان هزینه کمتری را پرداخت کنند تا به خانواده‌هایی که در انتظار تولد فرزند هستند هزینه‌های کمتری تحمیل شود. بنابراین تا حد امکان برای خدمات درمانی ناباروری تعرفه‌های مناسبی را در نظر می‌گیریم. درآمد اندکی که از این بخش کسب می‌شود به انجام تحقیقات در زمینه‌های مختلف از سلول‌های بنیادی تا پزشکی تولید مثل اختصاص پیدا می‌کند. در زمینه سلول‌درمانی نیز تحقیقات محدودی انجام می‌شود، اما این روش‌ها در مقایسه با روش‌های درمانی مطرح در دیگر حوزه‌ها محدودتر است و اغلب روش‌های درمانی جدید هستند. برای این که این روش‌های درمانی در کشور مورد توجه قرار گیرد از بیمارانی که این خدمات را دریافت می‌کنند هزینه زیادی دریافت نمی‌شود. بخش دیگری از هزینه‌های رویان از طریق ردیفی که از سوی دولت‌ به عنوان یک مرکز تحقیقات علوم سلولی به رویان اختصاص داده شده است تامین می‌شود که این بخش از درآمد ما نیز به تحقیقات و پژوهش اختصاص پیدا می‌کند. متاسفانه بودجه رویان از نظر عددی بسیار اندک و محدود است. اگر بخواهیم همه دستاوردهایی که در حوزه پژوهش به آن دست یافته‌ایم به کاربرد برسانیم باید هزینه زیادی را پرداخت کنیم و این در حالی است که در این شرایط چنین بودجه‌ای در اختیار نداریم. تلاش‌های زیادی انجام شده است تا بتوان به روش‌های مختلف این بودجه را تامین کرد. یکی از این روش‌ها کمک خیرین است که نمونه‌های بارزی از این حمایت‌ها را در رویان شاهد بوده‌ایم.

برای معرفی کارهای پژوهشی به عنوان زمینه‌ای برای وقف علمی چه برنامه‌هایی در نظر گرفتید؟

از زمان گذشته یا به عبارتی از زمانی که کارهای تحقیقاتی و پژوهشی را در رویان شروع کردیم همواره به علت محدودیت‌‌های بودجه‌ای، محدودیت‌هایی را در زمینه‌های پژوهشی در نظر گرفته بودیم. برای مثال ما در رویان در زمینه درمان بیماری‌های کلیه با استفاده از سلول‌های بنیادی هیچ تحقیقی انجام نداده بودیم. اگرچه افرادی به ما مراجعه ‌ و در این زمینه طرح‌هایی را ارائه کرده بودند که همه این طرح‌ها مسکوت مانده بود تا این که عده‌ای از افراد خیر که بستگان آنها دچار مشکل کلیوی بودند، مراجعه کردند و از ما خواستند در زمینه بیماری‌های کلیوی در رویان تحقیقاتی انجام شود. سه سال پیش این تحقیقات آغاز و بر این اساس موسسه خیرین پژوهش سلامت رویان راه‌اندازی شد. این موسسه بخصوص در زمینه تحقیق درباره درمان بیماری‌های کلیه کمک‌های مالی به پژوهشگاه اختصاص دادند و برنامه‌های خوبی در این زمینه مطرح شد. در مدت دو سال در این حوزه نیز متناسب با دیگر حوزه‌های تحقیقاتی که از مدت‌ها پیش در آنها فعالیت داشتیم، به پیشرفت‌هایی دست پیدا کرده‌ایم. شور و شوقی که به برکت این کمک‌ها در محققان ایجاد شده موجب شده است کارها بهتر پیش برود. هدف این بود که در دیگر حوزه‌هایی که می‌توان به کمک سلول‌های بنیادی و فناوری مبتنی بر سلول‌های بنیادی کار کرد به دستاوردهایی دست پیدا کنیم. موسسه خیرین پژوهش حوزه فعالیت ما را گسترده‌تر کرده ‌ و زمینه‌ای فراهم شده است تا در دیگر حوزه‌ها نیز رویان ورود پیدا کند. این موسسه در نزدیکی پژوهشگاه ساختمانی به مساحت 1500 متر راه‌اندازی خواهد کرد که به عنوان مرکز تحقیقات سلول‌درمانی در کنار بخش‌هایی که در گذشته در آن فعالیت داشته‌ایم، فعالیت‌های جدید را در این زمینه آغاز خواهد کرد. هدف ما گسترش فضای تحقیقاتی در رویان است و امیدواریم تا اواسط امسال یا حداکثر تا انتهای پاییز شاهد بهره‌برداری از این مرکز تحقیقاتی باشیم که با کمک خیرین راه‌اندازی شده است.

ضرورت ترویج وقف علمی در کشور

علم و دانش نه‌تنها در فرهنگ اسلامی ، بلکه در فرهنگ ایران ریشه‌ای عمیق دارد. وقف علمی نیز موضوعی است که از گذشته‌های دور در کشور ما مورد توجه بوده است و زمانی بزرگ‌ترین خیرات و وقف‌ها در زمینه ساخت و تجهیز مدارس و همچنین حوزه‌های علمیه و کتابخانه‌ها را در کشور شاهد بودیم. این در حالی است که امروزه مراکز علمی و دانشگاهی کمتر از منابع وقف بهره‌مند می‌شود. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد بسیاری از دانشگاه‌های بزرگ در سطح دنیا بخش قابل توجهی از هزینه‌های تحقیقاتی و پژوهشی خود را از طریق منبع وقف تامین می‌کنند و حتی گاهی دولت از دانشگاه‌ها کمک مالی دریافت می‌کند. به نظر می‌رسد یکی از راه‌های رواج این سنت پسندیده، راه‌اندازی مراکز و انجمن‌های خیریه بر اساس رویکردهای جدیدی است که بتواند تضمین‌کننده رواج فرهنگ وقف در مراکز علمی و پژوهشی در سطح کشور باشد. در کشور ما بستر مناسبی برای رواج این فرهنگ فراهم است و گسترش این فرهنگ در مراکز علمی می‌تواند راهکار مناسبی برای حمایت از تحقیقات علمی در کشور باشد. بی‌شک استفاده از توان مالی خیرین و نیکوکاران برای انجام تحقیقات و تولید داروها و توسعه روش‌های درمان جدید به مراتب از بهره‌گیری از توان این افراد برای خرید دارو و اعزام بیماران به مراکز درمانی خارج از کشور بهتر است. اگر چنین بستری در کشور فراهم باشد نیکوکاران می‌توانند در انجام امور خیریه علمی همکاری داشته باشند. اگر یک دارو یا یک روش درمانی را در داخل کشور توسعه دهیم، می‌توانیم تعداد زیادی از بیماران را از مزیت‌های آن بهره‌مند کنیم و این در حالی است که به این ترتیب زمینه‌ای برای حمایت از پژوهشگران داخلی نیز فراهم خواهد شد. وقف در فرهنگ اسلامی و ایرانی سنتی دیرینه و شناخته شده است و بدون تردید شکل‌گیری یا راه‌اندازی مراکز خیریه علمی می‌تواند در تقویت این سنت در حوزه علم و فناوری نقش مهمی داشته باشد. اختصاص خیرات علمی به حوزه علم و فناوری نه‌تنها می‌تواند تامین‌کننده سرمایه برای راه‌اندازی کسب و کارهای دانش‌ بنیان برای کسب درآمد باشد بلکه می‌تواند به منزله دستیابی به فناوری‌هایی باشد که اثرات و خیرات آن نه‌تنها در سطح ملی بلکه در سطح جهانی نیز ماندگار شود.

با دکتر حمید گورابی، رئیس پژوهشگاه رویان

وقف علمی، بازوی رشد و توسعه علم و فناوری

اشاره: رشد علمی و رسیدن به جایگاهی شایسته در حوزه علم و فناوری به عزم و یاری همگانی نیاز دارد. یکی از ساده‌ترین این همکاری‌ها، درخواست کمک برای ساخت مدرسه است که کشور ما در این زمینه سابقه درخشانی دارد، اما حمایت از توسعه علم و فناوری فقط به ساخت مدرسه محدود نمی‌شود. شاید وقتی از داروهای درمانی برای بیماری‌های صعب‌العلاج صحبت می‌شود هیچ تصوری از حمایت خیرین برای تحقیقاتی که در این زمینه انجام می‌شود، در ذهن شما نقش نبندد، اما حمایت از طرح‌های تحقیقاتی و ساخت و توسعه فضاهای خدماتی از دیگر برنامه‌هایی است که با حمایت‌های مردمی تسریع می‌شود. در سال‌های اخیر شاهد پررنگ شدن حمایت‌های مردمی از فعالیت‌های علمی و آزمایشگاهی هستیم که شکل جدیدی از وقف علمی را فراتر از ساخت مدرسه به تصویر می‌کشد. پژوهشگاه رویان از جمله مراکزی است که از بدو تاسیس تا امروز ـ که گام به گام به ساخت نخستین بیمارستان سلول‌درمانی در کشور نزدیک می‌شود ـ به ارزش حمایت‌های مردمی در پیشبرد اهداف علمی که در نظر داشته، واقف بوده است. با دکتر حمید گورابی، رئیس پژوهشگاه رویان درباره وقف علمی و ضرورت توجه به آن در پیشبرد اهداف علمی و تحقیقاتی گفت‌وگو کرده‌ایم.

　وقف علمی در کشور ما چه جایگاهی و پیشینه‌ای دارد؟

ما از گذشته‌های دور نمونه‌هایی از کمک‌های خیرین در حوزه‌های علمی را شاهد بوده‌ایم. در کتابخانه جندی‌شاپور به افرادی که در این کتابخانه مطالعه می‌کردند پولی پرداخت می‌شد. برخی از واقفین ساختمانی را وقف می‌کردند و درآمد اجاره آن ساختمان را به تحصیل دانش‌آموزان اختصاص می‌دادند. در سال‌های اخیر نیز نمونه‌های بارزی از وقف را در زمینه‌های مختلف از ساخت مسجد تا ساخت درمانگاه و مدرسه شاهد بوده‌ایم. واقفین در تلاش هستند نیت خیر آنها برآورده شود. اگر واقفین به وقف علمی آشنا شده و مطلع شوند از کمک‌های آنها در حوزه تحقیق و پژوهش چه استفاده‌ای می‌شود و مردم به چه صورت از این خدمات علمی بهره می‌گیرند بی‌شک در این زمینه‌ها حمایت خود را دریغ نمی‌کنند.

با توجه به آموزه‌های دینی فرهنگ وقف در کشور ما وجود دارد و همواره بسیاری از خیرین در کارهای مختلف از ساخت مدرسه تا مسجد و بیمارستان همکاری داشته‌اند. چطور می‌توان فرهنگ وقف علمی را در کشور نهادینه کرد؟

تحقیق و پژوهش زمینه‌ای است که اگر خیرین امروز در پیشبرد آن همکاری داشته باشند، می‌توانند سال‌ها از منافع آنها بهره ببرند. خیرین با این کمک باقیات صالحات خوبی از خود به جا می‌گذارند. تاسیس مجموعه رویان نمونه بارزی از وقف علمی است. پژوهشگاه رویان سال 1370 توسط مرحوم زنده‌یاد دکتر کاظمی آشتیانی در جهاد علوم پزشکی ایران شکل گرفت. آن زمان جهاد علوم پزشکی ایران برای تاسیس این موسسه بودجه کافی نداشت. از ابتدا قرار بر این شد که برای تاسیس این پژوهشگاه دست به دامن خیرین شوند و به این ترتیب در نتیجه تلاش‌های دکتر کاظمی آشتیانی این پژوهشگاه با همکاری خیرینی که هرگز نخواستند نام آنها عنوان شود، راه‌اندازی شد. قدم‌های اولیه با همکاری جوانانی که آن زمان در این زمینه سابقه کاری چندان زیادی نداشتند و قصد داشتند در حوزه علمی جدیدی قدم بگذارند برداشته شد و در نهایت حرکتی آغاز شد که به ثبت سوابق درخشانی در کارنامه فعالیت‌های رویان منجر شده است. امروز ما می‌توانیم با اتکا به این سوابق درخشان از کمک‌های خیرین استفاده کنیم. آن زمان که رویان ناشناخته و در ابتدای راه بود خیرین با آغوش باز از فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی که قرار بود در این پژوهشگاه انجام شود، استقبال کردند که نتیجه آن به شکل‌گیری و رسیدن رویان به جایگاه امروزی منجر شده است. افراد زیادی با حمایت رویان در درمان ناباروری به نتیجه موفقیت‌آمیزی می‌رسند و ثواب این کار به پای افراد خیری نوشته می‌شود که در تاسیس این مرکز همکاری داشته‌اند. پیشرفت‌های ما مدیون کارهایی است که به شکل خیریه و عام‌المنفعه در رویان انجام شده است. مردم با دیدن نتیجه آنچه در این مسیر تجربه شده است بتدریج با این سنت ارزشمند آشنا می‌شوند.

تاثیر فرهنگسازی در زمینه خیرات و وقف علمی در پیشبرد اهداف و فعالیت‌های علمی کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

من می‌توانم این موضوع را در سطح پژوهشگاه رویان ارزیابی کنم. پژوهشگاه رویان یک مجموعه در حال حرکت است. بخشی از بودجه رویان از طریق درآمد‌های این پژوهشگاه، بخصوص در حوزه درمان ناباروری تامین می‌شود. البته در بخش ناباروری تلاش ما این است که بیماران در ازای دریافت خدمات درمانی از رویان تا حد امکان هزینه کمتری را پرداخت کنند تا به خانواده‌هایی که در انتظار تولد فرزند هستند هزینه‌های کمتری تحمیل شود. بنابراین تا حد امکان برای خدمات درمانی ناباروری تعرفه‌های مناسبی را در نظر می‌گیریم. درآمد اندکی که از این بخش کسب می‌شود به انجام تحقیقات در زمینه‌های مختلف از سلول‌های بنیادی تا پزشکی تولید مثل اختصاص پیدا می‌کند. در زمینه سلول‌درمانی نیز تحقیقات محدودی انجام می‌شود، اما این روش‌ها در مقایسه با روش‌های درمانی مطرح در دیگر حوزه‌ها محدودتر است و اغلب روش‌های درمانی جدید هستند. برای این که این روش‌های درمانی در کشور مورد توجه قرار گیرد از بیمارانی که این خدمات را دریافت می‌کنند هزینه زیادی دریافت نمی‌شود. بخش دیگری از هزینه‌های رویان از طریق ردیفی که از سوی دولت‌ به عنوان یک مرکز تحقیقات علوم سلولی به رویان اختصاص داده شده است تامین می‌شود که این بخش از درآمد ما نیز به تحقیقات و پژوهش اختصاص پیدا می‌کند. متاسفانه بودجه رویان از نظر عددی بسیار اندک و محدود است. اگر بخواهیم همه دستاوردهایی که در حوزه پژوهش به آن دست یافته‌ایم به کاربرد برسانیم باید هزینه زیادی را پرداخت کنیم و این در حالی است که در این شرایط چنین بودجه‌ای در اختیار نداریم. تلاش‌های زیادی انجام شده است تا بتوان به روش‌های مختلف این بودجه را تامین کرد. یکی از این روش‌ها کمک خیرین است که نمونه‌های بارزی از این حمایت‌ها را در رویان شاهد بوده‌ایم.

برای معرفی کارهای پژوهشی به عنوان زمینه‌ای برای وقف علمی چه برنامه‌هایی در نظر گرفتید؟

از زمان گذشته یا به عبارتی از زمانی که کارهای تحقیقاتی و پژوهشی را در رویان شروع کردیم همواره به علت محدودیت‌‌های بودجه‌ای، محدودیت‌هایی را در زمینه‌های پژوهشی در نظر گرفته بودیم. برای مثال ما در رویان در زمینه درمان بیماری‌های کلیه با استفاده از سلول‌های بنیادی هیچ تحقیقی انجام نداده بودیم. اگرچه افرادی به ما مراجعه ‌ و در این زمینه طرح‌هایی را ارائه کرده بودند که همه این طرح‌ها مسکوت مانده بود تا این که عده‌ای از افراد خیر که بستگان آنها دچار مشکل کلیوی بودند، مراجعه کردند و از ما خواستند در زمینه بیماری‌های کلیوی در رویان تحقیقاتی انجام شود. سه سال پیش این تحقیقات آغاز و بر این اساس موسسه خیرین پژوهش سلامت رویان راه‌اندازی شد. این موسسه بخصوص در زمینه تحقیق درباره درمان بیماری‌های کلیه کمک‌های مالی به پژوهشگاه اختصاص دادند و برنامه‌های خوبی در این زمینه مطرح شد. در مدت دو سال در این حوزه نیز متناسب با دیگر حوزه‌های تحقیقاتی که از مدت‌ها پیش در آنها فعالیت داشتیم، به پیشرفت‌هایی دست پیدا کرده‌ایم. شور و شوقی که به برکت این کمک‌ها در محققان ایجاد شده موجب شده است کارها بهتر پیش برود. هدف این بود که در دیگر حوزه‌هایی که می‌توان به کمک سلول‌های بنیادی و فناوری مبتنی بر سلول‌های بنیادی کار کرد به دستاوردهایی دست پیدا کنیم. موسسه خیرین پژوهش حوزه فعالیت ما را گسترده‌تر کرده ‌ و زمینه‌ای فراهم شده است تا در دیگر حوزه‌ها نیز رویان ورود پیدا کند. این موسسه در نزدیکی پژوهشگاه ساختمانی به مساحت 1500 متر راه‌اندازی خواهد کرد که به عنوان مرکز تحقیقات سلول‌درمانی در کنار بخش‌هایی که در گذشته در آن فعالیت داشته‌ایم، فعالیت‌های جدید را در این زمینه آغاز خواهد کرد. هدف ما گسترش فضای تحقیقاتی در رویان است و امیدواریم تا اواسط امسال یا حداکثر تا انتهای پاییز شاهد بهره‌برداری از این مرکز تحقیقاتی باشیم که با کمک خیرین راه‌اندازی شده است.

ضرورت ترویج وقف علمی در کشور

علم و دانش نه‌تنها در فرهنگ اسلامی ، بلکه در فرهنگ ایران ریشه‌ای عمیق دارد. وقف علمی نیز موضوعی است که از گذشته‌های دور در کشور ما مورد توجه بوده است و زمانی بزرگ‌ترین خیرات و وقف‌ها در زمینه ساخت و تجهیز مدارس و همچنین حوزه‌های علمیه و کتابخانه‌ها را در کشور شاهد بودیم. این در حالی است که امروزه مراکز علمی و دانشگاهی کمتر از منابع وقف بهره‌مند می‌شود. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد بسیاری از دانشگاه‌های بزرگ در سطح دنیا بخش قابل توجهی از هزینه‌های تحقیقاتی و پژوهشی خود را از طریق منبع وقف تامین می‌کنند و حتی گاهی دولت از دانشگاه‌ها کمک مالی دریافت می‌کند. به نظر می‌رسد یکی از راه‌های رواج این سنت پسندیده، راه‌اندازی مراکز و انجمن‌های خیریه بر اساس رویکردهای جدیدی است که بتواند تضمین‌کننده رواج فرهنگ وقف در مراکز علمی و پژوهشی در سطح کشور باشد. در کشور ما بستر مناسبی برای رواج این فرهنگ فراهم است و گسترش این فرهنگ در مراکز علمی می‌تواند راهکار مناسبی برای حمایت از تحقیقات علمی در کشور باشد. بی‌شک استفاده از توان مالی خیرین و نیکوکاران برای انجام تحقیقات و تولید داروها و توسعه روش‌های درمان جدید به مراتب از بهره‌گیری از توان این افراد برای خرید دارو و اعزام بیماران به مراکز درمانی خارج از کشور بهتر است. اگر چنین بستری در کشور فراهم باشد نیکوکاران می‌توانند در انجام امور خیریه علمی همکاری داشته باشند. اگر یک دارو یا یک روش درمانی را در داخل کشور توسعه دهیم، می‌توانیم تعداد زیادی از بیماران را از مزیت‌های آن بهره‌مند کنیم و این در حالی است که به این ترتیب زمینه‌ای برای حمایت از پژوهشگران داخلی نیز فراهم خواهد شد. وقف در فرهنگ اسلامی و ایرانی سنتی دیرینه و شناخته شده است و بدون تردید شکل‌گیری یا راه‌اندازی مراکز خیریه علمی می‌تواند در تقویت این سنت در حوزه علم و فناوری نقش مهمی داشته باشد. اختصاص خیرات علمی به حوزه علم و فناوری نه‌تنها می‌تواند تامین‌کننده سرمایه برای راه‌اندازی کسب و کارهای دانش‌ بنیان برای کسب درآمد باشد بلکه می‌تواند به منزله دستیابی به فناوری‌هایی باشد که اثرات و خیرات آن نه‌تنها در سطح ملی بلکه در سطح جهانی نیز ماندگار شود.

متن کامل این گفت‌و‌گو‌ را در سایت جام‌جم آنلاین بخوانید

دانــــــــش

فرانک فراهانی‌جم