جشنواره‌ای از جنس آب، خاک و محیط‌زیست

وقتی از آب، خاک و محیط‌زیست صحبت می‌شود نخستین چیزی که به ذهن می‌رسد این است که در این سه حوزه بخش دولتی باید مشکلات و محدودیت‌های پیش‌رو را از میان بردارد. این در حالی است که این سه حوزه بسیار گسترده و وسیع است و ابعاد بزرگ‌تری را در بر می‌گیرد و باتوجه به این ویژگی باید بخش خصوصی نیز بتدریج در این سه حوزه ورود پیدا کند تا مشکلات و محدودیت‌های موجود در مدت زمان کوتاه‌تری برطرف شود. البته در سال‌های اخیر با توجه به پیامدهای ناشی از خشکسالی و کمبود بارش‌ها، دولت بیش از پیش مشکلات مطرح در این سه حوزه را به‌عنوان اولویت مورد توجه قرار داده است.

مردم تصور می‌کنند برای حل مشکلات و بحران‌های موجود در این سه حوزه هیچ مسئولیتی ندارند و فقط نقش مصرف‌کننده را دارند. این در حالی است که آنها می‌توانند نقش پررنگ‌تری داشته باشند. یکی از ویژگی‌های نمایشگاه آب، خاک و محیط‌زیست این بود که آن‌طور که باید با استقبال مردم و بخش خصوصی مواجه نشد و این در حالی بود که در این نمایشگاه حضور دانشجویان و محققان نیز پررنگ نبود. اگرچه معاونت علمی و فناوری در اطلاع‌رسانی خبرهای برگزاری این جشنواره در ابعاد رسانه‌ای عملکرد خوبی داشت، به نظر می‌رسد در جلب توجه و مشارکت سرمایه‌گذاران بخش خصوصی آن‌طور که باید موفق نبوده است.

حضور کمرنگ دانشجویان نیز به دلیل همزمانی برگزاری این جشنواره با تعطیلی یا روزهای برگزاری امتحانات در دانشگاه‌هاست. پیش از این قرار بود این نمایشگاه اواخر مهر امسال برگزار شود که تصمیم گرفته شد برگزاری نمایشگاه به زمان دیگری تغییر پیدا کند. البته به نظر می‌رسد توجیه دست‌اندرکاران از برگزاری نمایشگاه در این روزها این بوده است که موضوع آب و بحران آب در فصل گرما نمود بهتری دارد. از مجموع 400 عنوان فناوری مطرح شده در کمیته علمی جشنواره در نهایت 257 طرح مورد تائید قرار گرفت که بیش از 70 درصد این طرح‌ها در حوزه آب و 30 درصد در حوزه‌های خاک و محیط‌زیست طبقه‌بندی می‌شود.

در ادامه این گزارش چهار طرح برتر و جالب توجه این جشنواره به انتخاب خبرنگار روزنامه جام‌جم مورد بررسی قرار گرفته است.

مالچ‌های بیولوژیکی

یکی از طرح‌هایی که در بخش طرح‌های برتر این جشنواره به نمایش گذاشته شده بود، تولید مالچ‌های بیولوژیک به منظور کنترل ریزگردها و حرکت شن‌های روان است که با حمایت مالی ستاد توسعه فناوری‌های آب، خشکسالی، فرسایش و محیط‌زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در پژوهشکده زیست فناوری سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران در دست اجراست. مالچ ترکیب پلیمری چسبناکی است که پس از پاشش موجب همبستگی ذرات خاک و شن در لایه سطحی می‌شود. مالچ‌ها اکنون به صورت ترکیبات نفتی، شیمیایی یا بیولوژیکی توسط شرکت‌های مختلفی در سطح دنیا تولید شده و مورد استفاده قرار می‌گیرند. مالچ‌های بیولوژیک مجموعه‌ای از بیوپلیمرها هستند که پس از فرآوری با ایجاد پیوند شیمیایی و اتصالات فیزیکی ذرات خاک موجب استحکام خاکدانه‌ها می‌شوند. منشأ بیوپلیمرهای گیاهی، حیوانی یا میکروبی است. در سال‌های اخیر از این پلیمرها به‌عنوان جایگزین مالچ نفتی در تثبیت گرد و غبار و شن‌های روان استفاده می‌شود. مالچ‌های بیولوژیک به دلیل ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی در تثبیت شن‌های روان و ذرات خاک از کارایی مناسب‌تری برخوردار است. این مالچ‌ها بدون ایحاد سیلاب سطحی وضع فیزیکی لایه سطحی خاک را اصلاح می‌کند و به تنش‌های محیطی و شیمیایی خاک مقاوم است. یکی دیگر از مزیت‌های مالچ‌های بیولوژیک این است که با محیط‌زیست و اکوسیستم خاک سازگار است و برای انسان، جانوران و گیاهان عوارض جانبی به همراه ندارد. نتایج بررسی و ارزیابی‌های به عمل آمده آزمایشگاهی و مزرعه‌ای از اجرای طرح تاکنون نشان داده است مالچ‌های بیولوژیک می‌توانند مقاومت لایه سطحی خاک را در مقابل سایش‌های ناشی از باد و باران افزایش دهند.

کشاورزی، آبزی‌پروری و پرورش طیور به طور همزمان

آب از عوامل اصلی محدودکننده توسعه کشاورزی است. از این‌رو باید مدیریت صحیح منابع آب در سطح کشور مورد توجه قرار گیرد. امروزه اهمیت محصولات گلخانه‌ای هیدروپونیک، آبزی‌پروری و پرورش طیور باتوجه به بحران منابع آب و خاک حاصلخیز در کشور‌ها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. آمونیاک و مواد سمی ناشی از فضولات ماهی و پسماندهای غذایی بهترین مواد را برای رشد و نمو گیاهان فراهم می‌کند. بسترهای کشت گیاهان، آب خروجی از مخازن ماهی را برای ماهی‌ها تصفیه می‌کند که در این شرایط این آب می‌تواند برای رشد و تغذیه ماهی مناسب باشد.

البته باید در نظر داشت در این شرایط نیز همچنان بخشی از املاح و مواد معدنی طبیعی برای رشد گیاهان با کمبودهایی مواجه است. اگر در کنار این دو سیستم پرورش ماکیانی مانند مرغ و بلدرچین مورد توجه باشد، می‌توان از فضولات آنها برای تقویت آب مخازن پرورش ماهی استفاده کرد. این در حالی است که املاح معدنی مورد نیاز رشد گیاهان ازجمله آهن، کلسیم و پتاسیم با افزودن کود دامی مرتفع شده و برای رفع کمبود املاح گیاهی به کود نیازی نیست. هدف از این طرح این است که عملکرد هر یک از اجزای بیولوژیکی سیستم به حداکثر افزایش پیدا کند. اگر بتوان همزمان برای تولید چند نوع محصول مختلف از دام و طیور تا ماهی و محصولات کشاورزی از یک سیستم واحد استفاده کرد، نه‌تنها می‌توان درآمد اقتصادی این سیستم را افزایش داد، بلکه با این کار هزینه‌های ساخت و ساز تجهیزات و اجزای سیستم و همچنین بازده سیستم نیز افزایش پیدا می‌کند. به این ترتیب پرورش همزمان محصولات گلخانه‌ای، ماهی، دان و طیور در شرایطی که با بحران آب مواجه هستیم اقتصادی و سودآور خواهد بود.

کنتور هوشمند آب و برق

یکی از مشکلات مهم در حوزه آب، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی است. در دهه اخیر این مشکل بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. کنتور هوشمند آب و برق با هدف کنترل مصرف آب‌های زیرزمینی طراحی شده است. بخش کشاورزی 80 درصد آب‌های زیرزمینی را به خود اختصاص می‌دهد. یکی از مشکلات ما این است که در این حوزه کنترلی انجام نمی‌شده است. کشاورزان بدون در نظر گرفتن محدودیتی از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کردند و هیچ سازمانی نمی‌توانست میزان مصرف آب‌های زیرزمینی در بخش کشاورزی را به طور دقیق محاسبه و کنترل کند. اگر قرار بود روی لوله‌ها کنتوری نصب شود به مرور زمان در اثر فشار آب سر لوله‌ها از بین می‌رفت که در نتیجه موجب افزایش هزینه می‌شد. این محصول از طریق الکترو پمپی برق مصرفی کنتورهای کشاورزی را اندازه‌گیری و براساس میزان برق مصرفی، میزان آب خارج شده از لوله‌ها یا میزان آب مصرف شده در بخش کشاورزی را محاسبه می‌کند. درواقع این کنتور روی لوله آب استفاده نمی‌شود. بر این اساس میزان آب مصرفی اندازه‌گیری می‌شود.

براساس هماهنگی‌های انجام شده با آب منطقه‌ای با در نظر گرفتن منابع آب زیرزمینی، مقدار آب مجاز برای مصرف و همچنین زمان مصرف آب مشخص می‌شود و این بذرنامه به کنتور داده می‌شود. بر این اساس کنتور در ساعت‌های مشخصی الکتروپمپ را قطع و وصل می‌کند. در پایان هر ماه آب منطقه‌ای براساس اطلاعات ثبت شده در سرور یا از طریق کارتی که در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد میزان آب مصرفی را محاسبه می‌کند. اگر میزان آب مصرفی بیش از حد مجاز باشد براساس سیاست‌های در نظر گرفته شده جریمه‌هایی برای کشاورزان در نظر گرفته می‌شود. اگرچه کشاورزان خودشان باید هزینه این کنتورها را پرداخت کنند، اما استفاده از این فناوری به نفع کشاورز است. گاهی بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی موجب خشک شدن چاه‌ها می‌شود. اکنون این طرح یعنی استفاده از کنتور‌های هوشمند در حوزه کشاورزی قانونی شده است. در استان‌های خراسان رضوی و کرمان در بیش از 80 درصد چاه‌ها کشاورزان از این کنتورهای هوشمند استفاده می‌کنند. اجرای این طرح در شیراز موجب صرفه‌جویی برق نیز شده است. در این شهر بر اساس سیاست‌های در نظر گرفته شده در ساعت‌های اوج مصرف برق شهری الکتروپمپ‌ها قطع می‌شود و به این ترتیب می‌توان از برق ذخیره شده در حوزه شهری بهره گرفت.

تولید مکمل‌های غذایی از جلبک

به‌طور کلی مکمل‌های غذایی حاوی موادغذایی متنوعی از رنگدانه‌ها تا ویتامین‌ها، انواع چربی‌ها و پروتئین‌های خاص هستند. جلبک‌ها مکمل‌هایی هستند که امروزه در سطح دنیا مورد توجه قرار گرفته‌اند. جلبک‌ها، دربردارنده ریزمغذی‌هایی هستند که نمی‌توان آنها را به موادغذایی اضافه کرد و استفاده از جلبک‌ها به عنوان موادغذایی به این معنی است که می‌توان این مواد را در سفره غذایی مورد استفاده قرار داد.

در این طرح از جلبک کلراولگاریس استفاده شده است که نوعی جلبک تک‌سلولی است. در این جلبک ترکیبات غذایی منحصر‌به‌فردی از قبیل اسیدهای چرب، عناصر، ریزمغذی‌ها، مولیبدن، روی و آهن یافت می‌شود که می‌تواند وارد غذای روزمره مردم شود. این مکمل‌ها می‌تواند به صورت چاشنی یا ادویه در ماست و لبنیات مورد استفاده قرار گیرد یا به شکل انواع دیگری از مکمل‌ها تولید شود. یکی از مشکلاتی که در روند تولید این مکمل‌ها وجود دارد این است که فرآوری تا اندازه‌ای مشکل است. باید پیش از مصرف در دیواره سلولی این جلبک شکاف سلولی ایجاد شود. دستگاه گوارش بدن انسان نمی‌تواند طی 3 تا 4 ساعت دیواره سلولی جلبک را حل کرده و محتویات داخل آن را مورد استفاده قرار دهد. با ایجاد شکاف سلولی پس از ورود این مکمل به بدن مواد طبیعی و مغذی جلبک براحتی مورد استفاده بدن قرار می‌گیرد. اکنون این محصول در مرحله آزمایشگاهی تولید شده است. در مرحله صنعتی با توجه به بالا بودن هزینه‌ها باید سرمایه‌گذاری
انجام شود.

این مکمل غذایی مانع ریزش مو می‌شود، در پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های سرطانی اثرگذار است، روند پیشرفت سرطان را کند می‌کند و موجب بهبود رشد و افزایش قد می‌شود. در سطح دنیا این مکمل مورد توجه قرار گرفته است. در داروخانه‌های کشور ما این قرص‌های مکمل به قیمت 5000 تومان به ازای هر قرص به فروش می‌رسد. اگر این محصول در داخل کشور تولید شود هزینه تولید آن به یک پنجم کاهش پیدا می‌کند. باید کار در سطح کلان انجام شود تا بتوان هزینه‌ها را کاهش داد.

استفاده از این مکمل‌ها در آینده‌ای نه‌چندان دور هزینه‌های بهداشت و درمان را کاهش می‌دهد، موجب مطلوبیت مواد غذایی خواهد شد و همچنین باعث می‌شود ذائقه و سلیقه مردم به استفاده از فرآورده‌های طبیعی تغییر کند. در بررسی‌های انجام شده حدود 90 عنصر یا فاکتور قابل تشخیص با استفاده از دستگاه‌های آزمایشگاهی در این مکمل‌ها شناسایی شده است. سطح پروتئین موجود در این مکمل‌ها 12 تا 13 درصد است. بعضی اسیدهای چرب مانند امگا3 یا امگا6 که بدن ما نمی‌تواند تولید کند در این مکمل وجود دارد و ردپای عناصر کمیاب مغذی و آهن نیز در این مکمل دیده می‌شود.

فرانک فراهانی‌جم ‌/‌ گروه دانش