ناشران دیجیتال در انزوا

هنوز مسافت طولانی، نفسمان را جا نیاورده که گفت‌وگوی اعتراض‌آمیز دو غرفه‌دار شنیده می‌شود: «با این‌که امسال با محصولات متنوع‌تری آمده بودیم، اما میزان فروشمان خوب نبود.» این را یکی از غرفه‌داران نشر الکترونیک می‌گوید. در همین حال یکی از مسئولان غرفه مجاور از راه می‌رسد، لبخند تلخی می‌زند و می‌گوید: «از این تعداد بازدیدکننده نمایشگاه شاید پای هزار نفر هم به بخش ناشران الکترونیک کشیده نشود».

در سایه

امسال برخلاف سال‌‌های گذشته، ثبت‌نام ناشران الکترونیک از طریق مرکز رسانه‌های دیجیتال وزارت ارشاد آغاز شد. بر همین مبنا بهمن و اسفند 93 بسیاری از ناشران که برای شرکت در نمایشگاه کتاب امسال ثبت‌نام کردند، در این فکر بودند که زیر چتر مرکز رسانه‌های دیجیتال از مکان مناسب‌تری برخوردار خواهند بود. حدود 170 ناشر نیز ثبت‌نام کردند که در نهایت به دلیل محدودیت مکانی و بالا بودن هزینه غرفه‌ها، کمتر از این تعداد توانستند در نمایشگاه حاضر شوند.

مرادی، مدیر فروش موسسه انتشاراتی چیستارایانه پارس در این زمینه به خبرنگار کلیک می‌گوید: «در نمایشگاه امسال با وضعیت متفاوتی نسبت به وعده‌های داده شده، روبه‌رو شدیم. به‌طوری‌که تا دومین روز از نمایشگاه بازدیدکنندگان معدودی می‌دانستند در نمایشگاه بخشی به نام ناشران الکترونیک وجود دارد».

شهرام قربانی، مدیر مسئول موسسه فرهنگی داده‌های طلایی خلیج فارس نیز اذعان می‌کند: «یکی از مشکلاتی که ما هر سال در بخش نشر الکترونیک نمایشگاه کتاب داریم، نبود مکان ثابت است. هر سال یک بخش را به ناشران دیجیتال اختصاص می‌دهند و ما مانند دیگر ناشران آموزشی، دانشگاهی و حتی حوزه کودک، مکان مشخصی نداریم».

قربانی در ادامه به نبود تناسب میان هزینه، مکان و تبلیغات اشاره می‌کند و می‌گوید: «از یک سو مکان در نظر گرفته شده برای ناشران دیجیتال بسیار پرت است و از سوی دیگر هزینه آن بیش از دو برابر دیگر ناشران است. تبلیغات چندانی هم صورت نگرفته تا ضعف مکان را جبران کند. با اعتراض‌های صورت گرفته بنری در ورودی سالن شبستان آویخته شد اما جوابگو و مناسب نبود.»

این عضو هیات مدیره انجمن ناشران دیجیتال در ادامه اشاره می‌کند که باید بپذیریم نشر الکترونیک و سنتی در کنار یکدیگر حضور داشته باشند تا امکانات عادلانه‌ای در اختیار هر دو قرار بگیرد. اگر در نمایشگاه کتاب این امکان فراهم می‌شد که غرفه‌ها بزرگ‌تر و هزینه‌ها مناسب‌تر باشد، در این صورت ناشران دیجیتال می‌توانستند مثلا دموی محصولات خود را به بازدیدکنندگان نشان دهند، اما در این وضعیت همه چیز جنبه فروشگاهی پیدا کرده نه نمایشگاهی.

‌گرچه مسئولان وزارت ارشاد پیش از برگزاری نمایشگاه اعلام کرده بودند توجه به نشر الکترونیک از جمله رویکردهای با اهمیت در نمایشگاه کتاب خواهد بود و از سوی دیگر نشست‌ها و کارگاه‌های آموزشی برای ناشران سنتی (نشر مکتوب) به‌منظور شناساندن ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری در نشر دیجیتال در نظر گرفته بودند، اما از همان روزهای جانمایی، اولین شوک را بر پیکره ناشران دیجیتال وارد کرد.

فراتر از مشکلات مکانی

با آن‌که بیشتر ناشران دیجیتال حاضر در نمایشگاه کتاب در مناسب نبودن فضایی که به آنها تعلق گرفته همصدا هستند، اما فارغ از بحث جانمایی غرفه‌ها، ناشران دیجیتال، چالش‌های دیگری نیز داشتند که بازتابی از وضعیت نه‌چندان مطلوب نشر الکترونیک در ایران بود.

بعضی از ناشران دیجیتال معتقدند اگر چه قرار بود فقط ناشران و شرکت‌هایی که هولوگرام و پروانه دارند در نمایشگاه کتاب شرکت کنند، اما در این میان برخی غرفه‌ها به شرکت‌هایی اختصاص داده شد که هولوگرامی از مرکز رسانه‌های دیجیتال دریافت نکردند. عده‌ای نیز می‌گویند برخی شرکت‌کنندگان در بخش نشر الکترونیک، حوزه‌ای نامرتبط با این بخش دارند، که همین مساله انسجام را کم می‌کند.

در این میان علی سلمانی، پژوهشگر حوزه نشر الکترونیک در ارزیابی خود از محصولات ارائه شده در نمایشگاه کتاب امسال می‌گوید: «به نظر می‌رسد محصولات ارائه شده در نمایشگاه از نظر کمیت، بیشتر از سال گذشته باشد، اما این نکته مطرح است که لزوما همه این محصولات کیفیت لازم را ندارند و چون فضایی برای نشان دادن کامل محصول و کاربردهای آن از سوی غرفه‌داران وجود ندارد بازدیدکنندگان نمی‌توانند از کیفیت محصولی که می‌خواهند بخرند، مطلع شوند.»

او اضافه می‌کند: در نمایشگاه امسال محصولات کاربردی بیشتر از محصولات محتوایی دیده می‌شود. یعنی محصولات مرتبط با آموزش زبان، محتوای درسی و آموزشی سهم بیشتری از محصولات را نسبت به محصولاتی با محتوای فال و روان‌شناسی تشکیل می‌دهند.

سلمانی با اشاره به عرضه کم کتاب‌های گویا و برنامک‌های حاوی کتاب‌های الکترونیک معتقد است، بیشتر محصولات ارائه شده به‌صورت CD و DVD است و کمتر محصولی در نمایشگاه به‌صورت اپلیکیشن‌های موبایلی ارائه شده است. در صورتی که مخاطب امروز ما کمتر دنبال استفاده از CD است و این مساله نشان می‌دهد همچنان نیازهای مخاطب در نظر گرفته نمی‌شود و ناشران با فاصله از مخاطب امروزی گام بر می‌دارند.

شکاف‌ها عمیق‌تر می‌شود

بیست و هشتمین نمایشگاه کتاب امسال در حالی به پایان رسید که از میان کل ناشران شرکت‌کننده در نمایشگاه کتاب فقط 6 درصد آنها در حوزه نشر دیجیتال فعال بودند. آمار 6 درصدی از حضور ناشران الکترونیک در نمایشگاه کتاب، با آمار تعداد کل ناشران دیجیتال در کشور و محصولات آنها بیگانه نیست و از همان معدود بودن ناشران دیجیتال و محدود بودن محصولاتشان حکایت دارد. این در حالی است که گزارش موسسه «پرایس واترهاوس کوپرز» نشان می‌دهد تا سال ۲۰۱۸ به میزان 50درصد مردم انگلیس دست‌کم یک وسیله کتابخوان الکترونیک از قبیل کیندل، آیپد یا وسایل مشابه برای خواندن کتاب در اختیار خواهند داشت.

آمارهای جهانی دیگری هم وجود دارد که شکاف نشر الکترونیک را در ایران و جهان برجسته‌تر می‌کند. سال ۲۰۱۳ تعداد کتاب‌های دیجیتال موجود در کتابخانه جهانی گوگل به ۳۰ میلیون عنوان رسیده که از موجودی فروشگاه آمازون هم بیشتر است. همچنین بر اساس آمارهای موجود تا جولای 2014، بالغ بر ۴۳۰ میلیون دلار کتاب رمان به‌صورت آنلاین در جهان به فروش رفته است.

روند گسترش نشر الکترونیک در دنیا در حالی ادامه دارد که موانع جدی بر سر راه گسترش آن در ایران همچنان پابرجاست. نبود قانون جامع کپی رایت، ضعف در مدل‌های کسب و کار ناشران الکترونیک و مقاومت جدی بخش سنتی ناشران در مقابل نشر الکترونیک از مهم‌ترین این موانع است. با این حال، امسال پیش‌نویس قانون جامع حمایت از مالکیت معنوی به مجلس شورای اسلامی رسیده تا در صورت تصویب از سوی کرسی‌نشینان بهارستان، به اجرا درآید؛ قانونی که می‌تواند حق کپی‌رایت را به‌صورت جدی بشناسد و از یکی از مشکلات جدی عرصه نشرالکترونیک بکاهد.

در آخرین روز نمایشگاه در مسیر پایین آمدن از پله‌ها یکی از غرفه‌داران نشرالکترونیک ما را همراهی می‌کند. او آرام می‌گوید امسال هم گذشت اما به نمایشگاه‌های استانی کتاب و نمایشگاه رسانه‌های دیجیتال امیدواریم.

انواع کتاب‌های الکترونیک

در حوزه کتاب‌های الکترونیک دسته‌بندی‌های متفاوتی وجود دارد. بر اساس یکی از این دسته‌بندی‌ها، کتاب‌های الکترونیک در 5 گروه تقسیم می‌شود. در دسته اول، کتاب‌های الکترونیک فقط شامل اطلاعات متنی بوده و هیچ‌گونه تصویر، نمودار یا اجزای دیگری در آنها دیده نمی‌شود. دسته دوم، کتاب‌های الکترونیک دارای تصاویر اسکن شده است. در این دسته در کنار اطلاعات متنی، تعدادی تصویر اسکن شده نیز وجود دارد. دسته سوم کتاب‌های الکترونیک با تصاویر متحرک همراه است. یعنی در کنار اطلاعات متنی، تعدادی تصویر انیمیشن یا قطعاتی از فیلم نیز وجود دارد. کتاب‌های الکترونیک سخنگو نوع چهارم این کتاب‌ها هستند. این گروه از کتاب‌های الکترونیک با استفاده از امکانات صوتی و الکترونیکی تا حدی با کاربر رابطه برقرار می‌کند. دسته پنجم کتاب‌های الکترونیک چندرسانه‌ای را شامل می‌شود که به باور بسیاری از ناشران الکترونیک این گروه، نوع واقعی و استاندارد کتاب الکترونیک در جهان است. ‌در این دسته یک رابطه چندرسانه‌ای و دوسویه میان کتاب و خواننده برقرار می‌شود.

در کنار این تقسیم‌بندی، تلفن هوشمند به‌عنوان ابزاری که بیشترین کاربرد را در دسترسی به محتوای متنی و کتاب‌های الکترونیک فراهم کرده است، شناخته می‌شود؛ هرچند محصولات مرتبط با تلفن‌های هوشمند سهم ناچیزی از محصولات ناشران الکترونیک را در نمایشگاه کتاب به خود اختصاص داده‌بود.

محیا برکت