عالم برجسته دوران اموی و عباسی

دوران امامت او همزمان با دوران خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس بود. از این‌رو او در دوره زندگی خویش شاهد جنبش‌های فرهنگی و فکری و برخورد فرق و مذاهب گوناگون در جهان اسلام بوده است. فقه جعفری ازجمله مسائلی است که بعد از او در میان مسلمانان به وجود آمد. کلینی، ابن‌بابویه و خواجه نصیر‌الدین طوسی از کسانی بودند که بعدها کتاب‌هایی درباره فقه جعفری به نگارش درآوردند. امام جعفر صادق (ع) از زمره کسانی بود که در چند علم مختلف مانند الهیات، فلسفه، پزشکی و نجوم سرآمد بود. او در قرآن و حدیث نیز تبحری خاص داشت؛ چراکه تحت تعلیم امام زین‌العابدین (ع) و امام محمدباقر (ع) بود.

اوضاع و شرایطی که امام صادق(ع)‌ در آن زندگی می‌کردند، باعث شد که ایشان به شخصی متبحر در علوم تبدیل شود. همچنین امام صادق (ع) در احیای فرهنگ اسلام و شکوفایی علم کلام نقشی با اهمیت داشتند. امام صادق‌(ع) در دوره‌ای به امامت رسید که از یک طرف بین بنی‌امیه و بنی‌عباس در تصاحب مقام خلافت درگیری بود و این عامل باعث شده بود‌ به مسائل علمی توجه زیادی نشان ندهند. بنی‌امیه به علت همین درگیری قادر نبود کنترل اوضاع سیاسی و فرهنگی را در دست بگیرد و هنگامی که بنی‌عباس بر جایگاه بنی‌امیه تکیه زد، با قیام‌های پی در پی علویان و ایرانیان مواجه شد و قدرت کنترل کامل بر اوضاع سیاسی را نداشت. از طرف دیگر اواخر دوران بنی‌امیه و آغاز دوران بنی‌عباس زمانی بود که در آن علم و معرفت در میان اعراب جای گرفته بود و به سوی دوران طلایی خویش پیش می‌رفت. این دوره با انتشار علوم اسلامی و انسانی از قبیل تفسیر، فقه، حدیث، کلام،‌لغت، شعر، طب، تاریخ، نجوم و... همزمان بود و اندیشه‌های مختلف و مذاهب اسلامی و مکاتب کلامی جدیدی به وجود آمد. در این عصر کتب فلسفی و کلامی از یونانی به عربی ترجمه شد. یکی از نخستین کسانی که پیشرو نهضت ترجمه محسوب می‌شد، خالد بن یزید بود که به خاطر بازداشته شدن از مقام خلافت به دانش روی آورد و به دستور او برخی از کتب یونانیان به عربی ترجمه گردید.

چنین اوضاعی شرایط مناسبی را برای امام صادق(ع) فراهم آورد که به تربیت شاگردان مستعدی بپردازد. هرچند ایشان در بیشتر اوقات تقیه پیش می‌گرفت، اما جلسات مناظره بسیاری با بزرگان ادیان دیگر برگزار می‌کرد. عطار نیشابوری که در کتاب تذکره‌الاولیا نام امام صادق(ع) را جزو نخستین عارفان آورده ‌‌، به تقیه ایشان اشاره کرده است. در این کتاب از امام نقل شده است : «مدتی خلوت گزید و بیرون نیامد. سفیان ثوری به در خانه وی آمد و گفت: مردمان از فواید انفاس تو محرومند. چرا عزلت گرفته‌ای؟ امام جواب داد: اکنون که روی چنین دارند، فسد‌الزمان و تغیر‌الاخوان.»این پاسخ امام بر این مبنا بود که ایشان با شناختی که از مردمان و خلق و خوی آنها داشتند، می‌دانستند که تغییر رفتار مردمان با امام یکی از خصوصیات اخلاقی آنهاست. پس بر آن بود که اسرار الهی را بر آنها مکشوف نسازند. درواقع علم امام به دو شاخه ظاهری و باطنی تقسیم می‌شد. شاخه ظاهری مخصوص عوام بود که از دین چیزی بجز شریعت نمی‌دانستند. عوام همان کسانی بودند که موضعشان نسبت به امام تغییر می‌کرد و یک روز دوست و روز دیگر دشمن امام بودند. علم باطنی هم مخصوص خواص بود؛ عده‌ای که امام اسرار و رموز دین را برایشان آشکار ساخته بود. در مجموع معرفت امام صادق(ع) معرفتی بود که هم علم ظاهر و هم علم باطن را در بر می‌گرفت.

همچنین امام صادق(ع) تفاسیر بسیاری را بر قرآن به نگارش درآوردند که این تفاسیر بر صوفیه بعد از او تاثیر بسیار زیادی گذاشته است. بعد از فوت ایشان این احادیث سینه به سینه نقل می‌شد و گاه نیز به نگارش درمی‌آمد. آنچنان که در قرن سوم هجری در میان صوفیان کوفه و بغداد احادیث و روایت‌های اخلا قی‌ای رواج یافت که سمت و سویی عرفانی داشت و به امام جعفر صادق(ع) نسبت داده می‌شد. عبد‌الرحمن سلمی در حدود اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری قمری این احادیث را تنظیم و مرتب و آنها را ضمیمه کتاب حقایق‌التفسیر خود کرد. لویی ماسینیون در تحقیقات خود به این نتیجه رسید که احادیث و روایات جمع‌آوری شده توسط سلمی از طریق فضیل عیاض و ذوالنون مصری روایت شده است و آنها نیز این احادیث و روایات را از فضل بن غانم خزاعی استماع کرده‌اند و او نیز از مالک بن انس و مالک نیز از امام صادق (ع) شنیده است. البته از نظر ماسینیون ممکن است که جابر بن حیان، یکی از شاگردان امام صادق(ع)، در یکی از کتب خود این احادیث را روایت کرده باشد. این نقل در حالی است که اغلب مورخان صحت احادیث سلمی را آنچنان موثق نمی‌دانند.

کتاب دیگری نیز با عنوان مصباح‌الشریعه و مفتاح‌الحقیقه به امام منسوب است که دربردارنده بخش‌هایی از اعمال شخصی از قبیل زیارت، صدقه و تطهیر است که با اعمالی مانند شکر، حقیقت و صداقت درهم آمیخته شده است. همچنین این کتاب برخورداری از زندگی معنوی و پاکسازی روح را نیز تعلیم می‌دهد.

امام صادق(ع)‌ سال 765 هجری قمری توسط منصور، خلیفه عباسی به شهادت رسید و شاگردان و عالمان آن عصر را در حالی تنها گذاشت که همچنان هزاران سوال ناگفته و هزاران پاسخ ناشنیده داشتند.

هما شهرام‌بخت / جام جم