گفت‌وگو با کارشناس: افزایش قد پس از بلوغ ممکن نیست

کمبود برخی ویتامین‌ها و عناصر معدنی از جمله ویتامین A و D، آهن، روی و کلسیم در کودکان و نوجوانان به‌ویژه دختران نوجوان بسیار شایع است. همچنین کوتاهی قد و بد شکلی اندام‌ها به دلیل کافی نبودن سلامت استخوان‌ها، کندی بهبود جراحات، زود به زود بیمار شدن و دیر بهبود یافتن، نامرتب شدن دوران ماهانه در دختران و بی‌حس و حالی، از حال رفتن و خواب آلودگی از این عوارض هستند. اگر چه تغذیه نقش کلیدی در رشد کودک دارد، اما علاوه بر آن، عواملی مانند وراثت (ژنتیک)، بیماری‌های مزمن، عوامل روحی روانی و هورمون‌ها نیز در ضرباهنگ رشد تاثیرگذار هستند. برای اطلاعات بیشتر در این زمینه گفت‌وگویی با ملک نیکویی (کارشناس بهداشت) انجام شده که در ادامه می‌خوانید.

رشد و قد کشیدن در دختران و پسران شامل چه مراحلی می‌شود؟
دومین مرحله رشد دوران کودکی از دو سالگی تا شروع بلوغ را دربر می‌گیرد. در این دوران کودک هر سال پنج تا هفت سانتی‌متر قد می‌کشد که این رشد در نزدیکی رسیدن به سن بلوغ کاهش می‌یابد. سومین مرحله رشد، دوران بلوغ است که طی این دوران یک جهش رشدی وجود دارد. در دختران در سن ده الی دوازده سالگی شروع می‌شود و در پسر در سن یازده الی سیزده سالگی شروع می‌شود. در این مرحله پسران به ‌طور متوسط ۲۵ تا ۳۰ و دختران ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر قد می‌کشند. طی دوران بلوغ سرعت رشد قدی ۸ تا ۱۴ سانتی‌متر در سال است. حداکثر جهش رشد در دختران پیش از شروع عادت ماهیانه است که اگر قاعدگی در سن ده الی یازده سالگی اتفاق بیفتد رشد بعد از آن ده الی یازده سانت است ولی اگر که در سن سیزده سالگی این اتفاق بیفتد، رشد بعد از آن پنج تا هفت سانت است. در پسران نیز حداکثر جهش رشد در مراحل انتهایی‌تر بلوغ دیده می‌شود. با پیشرفت بلوغ به علت تولید و ترشح هورمون‌های جنسی، تدریجا صفحات رشد استخوان بسته می‌شود و امکان افزایش قد پس از آن وجود نخواهد داشت. تشخیص این بلوغ در دخترهای چاق کمی مشکل است. این چاقی مقداری بلوغ و در نتیجه سن استخوانی را جلو انداخته و مقدار قد نهایی را کوتاه می‌کند. بنابراین این باور که تا ۲۵ سالگی قد می‌کشیم به‌طور کامل غلط است.

علل کوتاهی قد چیست؟
دو علت شایع برای کوتاهی قد وجود دارد. علت اول کوتاهی قد ژنتیک است. در این حالت کودک کوتاه قد است زیرا پدر و مادر کوتاه قد بوده‌اند. بررسی‌های آماری نشان می‌دهد فرزندان پدر و مادران کوتاه قد شانس بیشتری برای قد بلندی دارند، اما زمانی که یک والد کوتاه و دیگری بلند باشد چون ژن کوتاهی غالب است احتمال کوتاهی قد فرزند آنها بیشتر است. در این کودکان رشد طبیعی است و سن استخوانی کودک نسبت به سن تقویمی عقب نیست. سن استخوانی در واقع نشان‌دهنده سن بیولوژیک واقعی کودک است. کم‌کاری تیرویید، کمبود هورمون رشد، سوءتغذیه و بیماری‌های دستگاه گوارش می‌تواند عامل عقب افتادن سن استخوانی نسبت به سن تقویمی کودک باشد.
دومین علت شایع کوتاهی قد نیز تاخیر سرشتی در رشد است. در این کودکان از سن دو سالگی کوتاهی قد دیده می‌شود و این در حالی است که پدر و مادر کوتاه قد نیستند. سرعت رشد کودک در سال تقریبا طبیعی است ولی سن استخوانی عقب است. بلوغ در این کودکان با تاخیر همراه است. علاوه براین دو علت شایع، علل دیگری مانند بیماری عمومی مانند سوءتغذیه، کمبود ویتامین‌های دی و کلسیم که موجب نرمی استخوان می‌شوند، بیماری سلیاک، بیماری‌های مزمن مانند کم‌خونی، بیماری‌های التهابی و... نیز می‌توانند موجب کوتاهی قد شوند.

چه درمانی برای کوتاهی قد در افراد وجود دارد؟
پس از تشخیص علت کوتاهی قد باید درمان مناسب صورت گیرد. برای مثال اگر کم‌کاری تیرویید وجود دارد، باید درمان شود. تشخیص کمبود هورمون رشد تا زمانی که کم‌کاری تیرویید به طور کامل اصلاح نشود، امکان‌پذیر نیست. چون در حضور کم‌کاری تیرویید، ترشح هورمون رشد از غده هیپوفیز، کاهش می‌یابد یا اگر سوءتغذیه وجود دارد باید اصلاح شود. به این مفهوم که هورمون رشد به طور کافی ترشح می‌شود ولی نمی‌تواند اثر کند یا اگر بیماری‌ سلیاک وجود دارد، حذف مواد غذایی حاوی این پروتئین از رژیم غذایی ضروری است. در غیر این صورت درمان‌های دیگر موثر نخواهد بود.

ممکن است در خصوص هورمون رشد هم توضیحی دهید؟
امروز هورمون رشد انسانی با استفاده از مهندسی ژنتیک ساخته می‌شود که قیمت بسیار گرانی دارد. مدت درمان اغلب طولانی است و تا زمانی که رشد متوقف شود، درمان ادامه می‌یابد. در برخی موارد ممکن است درمان پس از یک تا دو سال قطع شود و ترشح هورمون رشد با پیشرفت بلوغ طبیعی شود. درمان با هورمون رشد پس از تشخیص قطعی کمبود هورمون رشد تنها در صورتی موثر است که صفحات رشد استخوانی باز باشند.

یعنی پیش از بلوغ یا اوایل بلوغ، در زمانی که صفحات رشد در حال بسته شدن هستند، درمان با هورمون رشد به هیچ‌وجه موثر نیست.

آیا چاقی کودکان بر رشد قدی آنها نقش دارد؟
افراد چاقی که از کودکی چاق بوده‌‌اند حتی اگر از نظر ژنتیکی قد بلند باشند، نهایتا کوتاه‌ قد شده و در مقایسه با هم سن و سالان خود قد کوتاه هستند که علت این موضوع آن است که در بدن هورمونی به نام لپتین از سلول‌‌های چربی بدن ترشح می‌‌شود. هر چه قدر تعداد سلول‌‌های چربی در بدن بیشتر باشد، میزان ترشح هورمون لپتین بیشتر خواهد بود. این هورمون بر هیپوتالاموس و همچنین بر هیپوفیز تاثیر گذاشته و در نهایت بر اندام‌های تناسلی اثر گذاشته و سبب ترشح هورمون‌هایی مثل استروژن و پروژسترون در دختران و تستوسترون در پسرها می‌‌شود. در حقیقت هورمون‌‌های جنسی می‌توانند بر صفحات رشد استخوانی اثر کرده و باعث زودتر از موعد بسته شدن رشد این صفحات شوند، در نتیجه رشد قدی متوقف شده و فرد کوتاه قد می‌‌ماند.

چطور می‌توان رشد قدی کودک را افزایش داد؟
در برخی کشورهای آسیای جنوب شرقی که مردم عموما جثه‌‌های ظریف و کوتاهی داشته‌‌اند متخصصان با تغییر رژیم غذایی توانسته‌‌اند رشد قدی را چند سانتی‌‌متر افزایش دهند. به عبارت ساده‌‌تر ما با استفاده از یک رژیم غذایی غنی از مواد مغذی، حتی در کودکانی که پدر و مادر از نظر ژنتیکی قد متوسط یا کوتاهی دارند، می‌‌توانیم رشد قدی بیشتری ایجاد کنیم. نکته‌‌ای که باید به آن توجه کرد این است که نقش تغذیه در رشد قد به قبل از دوران بلوغ بازمی‌گردد. یعنی به محض آن که نوجوان بالغ شد، دیگر با تغذیه نمی‌توان به رشد قدی او کمک کرد. به همین دلیل توصیه می‌شود قبل از رسیدن کودک به دوران بلوغ مواد غذایی کلسیم‌‌دار که در شیر و لبنیات و ماست از نوع کم‌ چربی موجود است، مصرف شود. غیر از تغذیه، آنچه بر رشد قدی کودکان تاثیر می‌‌گذارد، یک خواب آرام شبانه است. خوابیدن در شب باید در شرایطی باشد که هورمون ملاتونین یا هورمون خواب ترشح شود. نباید فراموش کرد یکی در زمان خواب و یکی در زمان فعالیت روزانه است که هورمون رشد ترشح می‌شود. در ضمن توصیه می‌‌شود حتی‌‌الامکان یک ساعت قبل از خواب، کودک قندهای ساده مثل شکر، شکلات، آب ‌نبات، تافی و... مصرف نکند چون قندهای ساده خود در هورمون رشد اختلال ایجاد می‌‌کنند و وقتی هورمون رشد به اندازه کافی ترشح نشود، رشد قدی تا حدی دچار اختلال می‌شود. پژوهش‌های دیگر نشان می‌دهد که فعالیت‌های ورزشی باعث افزایش ترشح هورمون رشد می‌شود و برخی ورزش‌های کششی در این خصوص بیشتر تاثیر دارند.

برخی بر این عقیده‌اند که برای بلند قد شدن، هورمون رشد تزریق کنند، نظر شما در این مورد چیست؟
هورمون رشد تنها در موارد بخصوصی تزریق می‌شود. مثلاً برای کسانی که ناراحتی مزمن کلیه دارند یا در مواردی که فرد سندروم «ترنر» دارد، و یا برای کودکانی که ترشح هورمون رشد در آنها کم است و یا بلوغ سریع دارند هم این هورمون تجویز می‌شود.
هورمون رشد عوارض خاصی در درازمدت ندارد، اما در کوتاه‌ مدت ممکن است باعث سردرد یا دردهای استخوانی شود که به راحتی قابل پیشگیری است. بنابراین تاکید می‌شود تزریق هورمون رشد تنها باید با تجویز پزشک صورت گیرد. (ایمنا)