درددلهای علی نصیریان، ستاره اسکندری و بهنام تشکر

پخش نمایش‌های تلویزیونی در شبکه چهار تا چند سال پیش ادامه داشت و در مقاطعی حتی تله‌تئاترهای خارجی یا نمایش‌های ایرانی تکراری روی آنتن رفت، اما علاقه‌مندان می‌دانستند چهارشنبه‌ شب‌های شبکه چهار مختص به تله‌‌تئاتر است.

با این حال مدتی است که به نظر می‌رسد تله‌تئاتر آن‌طور که باید و شاید در شبکه‌ چهار جدی گرفته نمی‌شود. هرچند مسئولان این شبکه با پخش مجموعه‌ نمایشی قابل توجه والبته متفاوت «رازهای یک خانه» براساس نوشته‌های چخوف، سعی در پر کردن این خلأ به نوعی دیگر داشتند، اما برخی کارشناسان و فعالان حوزه‌ تئاتر همچنان بر این باورند که تئاتر تلویزیونی نباید از استودیو خارج شود، چراکه در این صورت دیگر ویژگی تئاتر را ندارد. این هفته موضوع پرونده قاب کوچک جایگاه تله‌تئاتر در رسانه بود به این بهانه با برخی هنرمندان این عرصه که خود تجربه حضور در این آثار داشتند همکلام شدیم که در ادامه می‌خوانید:

تله‌تئاتر تلفیق بازیگری و تئاتر

علی نصیریان بازیگر پیشکسوت سینما، تئاتر و تلویزیون است. کسی که بیشترین فعالیتش در حوزه هنر بوده و به قول معروف سال‌ها خاک صحنه خورده است. از نمایشنامه‌نویسی گرفته تا کارگردانی و بازی در فیلم‌ها و سریال‌های ماندگار تلویزیونی. او براساس شیوه‌های نمایش سنتی ایران که مستقیما شاهد آن بوده و با آشنایی با ساختار و عناصر تئاتر غرب، به تالیف آثار قابل تاملی در این حوزه پرداخته است.

بازیگر فیلم «گاو» به‌عنوان یکی از چهره‌های ماندگار ایرانی در رشته بازیگری تئاتر و سینما شناخته شده است. او درباره جایگاه تله‌تئاتر در تلویزیون می‌گوید: ساخت تله‌تئاتر در تلویزیون بسیار خوب است چون تلفیقی از بازیگری و تئاتر است. تنها تفاوت آن با تئاتر حضور دوربین به جای مخاطبان است. نصیریان تصریح می‌کند: یک بازیگر باید به گونه‌ای ایفای نقش کند که حس و حال تئاتر از بین نرود. به عقیده من یک عامل مهم که هر بازیگری باید به آن توجه کند، صداقت است. صداقتی که بازیگر در ارائه نقش و شخصیت چه در تئا‌تر چه در سینما و چه در تلویزیون به خرج می‌دهد، مهم‌ترین عامل موفقیت اوست.

او خاطرنشان می‌کند: ارتباط بازیگر با نقش اگر واقعی، صادقانه و صمیمی باشد، آن وقت بازی‌اش بر دل مردم می‌نشیند. نصیریان درخصوص نوع بازی‌ها در این گونه آثار نیز می‌گوید: چالش بازیگر در تئا‌تر خیلی بیشتر از سینماست. چون صحنه مثل یک قربانگاه می‌ماند و ما مثل یک قربانی هستیم که روی صحنه می‌آییم. معلوم نیست چه اتفاقی برایمان رخ می‌دهد. اما تله‌تئاتر این فضا را برای بازیگر ایجاد می‌کند یعنی امکان جبران اشتباه را به او می‌دهد.

او درخصوص ویژگی‌های بازی در تئاتر می‌گوید: تئا‌تر یک چالش درونی و سخت است که باید در آن آرام بمانی و روح، جسم، جان و بدن خود را آزاد کنی و به کار بسپاری. هر لحظه ممکن است اتفاقی بیفتد و آدم از کارش غفلت کند، برای همین بخش مهمی از هنر بازیگری در تئا‌تر، تمرکز، تفکر، تمرین و باهم بودن است.

این هنرمند پیشکسوت بیان می‌کند: اما در سینما عوامل بسیاری است که روی کار بازیگر تاثیر می‌گذارد. در سینما چند ثانیه یا چند دقیقه مقابل دوربین هستیم که اگر کار هم خراب شود، جای اصلاح دارد اما در تئاتر جای اشتباه وجود ندارد. همین موضوع را می‌توان در بازی در تله‌تئاتر بسط داد. در تله‌تئاتر هم شما جای اصلاح دارید. چون به جای مخاطبان زنده با دوربین و عوامل پشت صحنه روبه‌رو هستید.

تئاتری‌ها، مصمم در عرصه بازیگری

نصیریان بااشاره به جایگاه آثار تله‌تئاتر می‌گوید: تا زمانی که بتوانم، بازیگری را کنار نمی‌گذارم. فکر نمی‌کنم بازیگران دیگر هم چنین کاری بکنند و یک روز مثل کارمندان خودشان را بازنشسته کنند. مخصوصا بازیگران تئاتر؛ چون سال‌ها با مردم بوده‌ایم، هم‌نفس شده‌ایم، دوست نداریم از یاد برویم و فراموش بشویم. با این حال باید ببینیم گردش روزگار چه سرنوشتی را برایمان رقم خواهد زد.

شاید جبر زمانه یا خستگی جسم دیگر اجازه کار به ما ندهد که یک بحث دیگر است. در این میان چون بازی روی صحنه وقت و توان بیشتری می‌خواهد، شاید کمتر در تئا‌تر ظاهر شوم که طبیعی است. به هر حال سعی می‌کنم در تئا‌تر هم دست کم هر سال یک‌بار روی صحنه بازی کنم، چراکه به آن نیاز دارم و به من نشاط می‌بخشد.

تلویزیون، حس و حال زنده بودن را می‌گیرد

منوچهر اکبرلو، مدرس دانشگاه، روزنامه‌نگار، منتقد، پژوهشگر و نویسنده حوزه تئاتر است. او مطالعات خود را در رشته هنرهای نمایشی ادامه داده و تاکنون 24 جلد کتاب در زمینه ادبیات و هنر نوشته است. اکبرلو درخصوص تفاوت‌های تله‌تئاتر با دیگر حوزه‌های نمایشی می‌گوید: در حوزه‌های نمایشی فیلم‌های سینمایی با تله‌فیلم تفاوت‌ بسیاری دارد. بنابراین تله‌تئاتر نیز با تئاتری که در صحنه اجرا می‌شود، تفاوت‌های زیادی دارد.

به هر حال در تئاتر روی صحنه، رسالت اصلی کارگردان خلق میزانسن‌هایی است که در هر لحظه تمرکز تماشاگر را به بخشی که برایش مهم است جلب می‌کند. در حالی که این تمرکز در تئاتر تلویزیونی بسادگی با تغییر دوربین یا تغییرنما رخ می‌دهد. در تئاتر تلویزیونی، کارگردان نیازمند تمرکز روی این نکته است که واسطه بودن رسانه تلویزیون حس و حال زنده بودن را می‌گیرد. بنابراین باید از عناصر دیگر کمک بگیرد تا جایگزین این عنصر بسیار مهم و تاثیرگذار بشود.

این کارشناس تئاتر می‌افزاید: بازیگری که تجربه بازی در تله‌تئاتر را داشته باشد بخوبی می‌داند که بازی روی صحنه حس و حال دیگری دارد. آن هم به دلیل حضور زنده تماشاگر ایجاد می‌شود. بنابراین بازیگر در زمان بازی در تله‌تئاتر باید انرژی خود را از جنس دیگری به نمایش بگذارد تا به واسطه تکنولوژی یعنی ضبط و پخش تصاویر بتواند شخصیت مورد نظر را بازی کند و حس و حال صحنه را در تماشاگر خانگی ایجاد کند.

اکبرلو خاطرنشان می‌کند: در تئاتر صحنه ارتباط در مکانی واحد رخ می‌دهد، اما در تله‌تئاتر امکان تعدد مکان و تعدد زمان فیلمبرداری وجود دارد. آگاهی بازیگر و تماشاگر حس و حال دیگری در تلویزیون ایجاد می‌کند.

او می‌افزاید: بازیگری که در تله‌تئاتر ایفای نقش می‌کند، باید هم به رسانه تلویزیون و هم تئاتر آگاهی داشته باشد تا بتواند به نحو قابل درکی برای مخاطبان بازی کند. نکته قابل توجه در این است که در آغاز ورود تئاتر به تلویزیون ایران، تئاتر به صورت زنده ضبط و پخش می‌شد، اما بعد‌ها زنده بودن حذف شد و متون ویژه‌ای صرفا برای تولید تله‌تئاتر نوشته و تولید شد و در دوره‌ای نگاه مجموعه‌ای به تله‌تئاتر شد. تئاترهایی را بدون توجه به اوج و فرودهای تعلیقی تبدیل کردند و این نگاه کمیت‌گرا به ذهنیت تماشاگر نسبت به مقوله تئاتر لطمه زد.

تولید تله‌تئاتر برای همه

اکبرلو در ادامه به ویژگی‌های تله‌تئاتر اشاره می‌کند و می‌گوید: یکی از خصلت‌ها و ویژگی‌های تئاتر یک‌بار عرضه شدن آن است. هیچ نمایشی روی صحنه نیست که به دلیل طولانی شدن در چند شب به تماشاگر عرضه شود. این اتفاق هم باید در تله‌تئاتر رعایت شود و جز موارد استثنایی که ظرفیت لازم را دارد نباید آن را به مجموعه تبدیل کرد.

متاسفانه با وجود ظرفیت بسیار تولید تله‌تئاتر فهم این نوع برنامه تلویزیونی جذاب در تلویزیون بسیار اندک است. در حالی که حتی برای مخاطبان عام‌تر مانند کودکان یا اقشار مختلف اجتماعی هم می‌توان تله‌تئاتر تولید کرد و ذهنیت کنونی که تئاتر مربوط به یک گروه خاص از اجتماع است باید تغییر پیدا کند.

افزایش دستمزدها

این منتقد و نویسنده درخصوص افزایش دستمزد بازیگران تله‌تئاتر نیز می‌گوید: من اعتقادی به برتری یک فعالیت بر دیگری ندارم، اما طرفدار عدالت هستم. یعنی هر نوع برنامه‌سازی متناسب با میزان تلاش و انرژی فکری که صرف می‌کند باید دستمزد بگیرد. حتی به نظر من ربطی به چهره بودن بازیگران هم ندارد و تنها کیفیت کار مهم است. در یک دوره‌ای چهره بودن بازیگر مهم بود، ولی امروزه مخاطبان تنها به کیفیت کار و نوع بازی فکر می‌کنند.

او در توضیح این موضوع می‌گوید: ملاک اصلی، انتخاب صحیح بازیگران است. در برخی مواقع شاهد حضور بازیگران تازه‌ای بودیم که بشدت توانستند نظر مخاطبان را با ایفای نقششان جلب کنند و اساسا بازیگران بزرگ امروزمان همین‌گونه خود را نشان دادند، اما در هر حال سهم بازیگران مشهور و محبوب را نمی‌توان نادیده گرفت، اما تمامی اینها در درجه اول نیازمند یک متن خوب است تا منجر به آسیب رساندن به بازی بازیگران و توقع مخاطبان از یک اثر با قدرت بالای بازیگری نشود.

فیلمنامه‌ها تابع حساسیت مدیران است

اکبرلو درباره متن این نوع آثار می‌گوید: متن تله‌تئاتر‌ها هم مانند دیگر آثار تلویزیونی تابع حساسیت‌ها، بایدها و نبایدها و میزان حمایت‌های مسئولان و مدیران است و چون در مدیوم تصویر است تفاوتی ندارد، اما امیدوارم تولید تله‌تئاتر در تلویزیون جزو دغدغه‌های مسئولان قرار گیرد تا مردم بیشتر به بدنه تئاتر نزدیک شوند.

تئاتر را در خانه ببینید

دیگر هنرمندی که او را در آثار مختلف تله‌تئاتر دیده‌ایم، ستاره اسکندری است. او بازیگر جوان تئاتر، سینما و تلویزیون است. اسکندری نیز درخصوص ماهیت تله‌تئاتر در تلویزیون می‌گوید: هزینه‌هایی که هم‌اکنون صرف یک تله‌فیلم 80 دقیقه‌ای می‌شود، برابر است با یک تله‌تئاتر‌. درست است که هزینه‌های زیادی برای دکور‌، لباس و... یک تله‌تئاتر پنج تا شش قسمتی صرف می‌شود، اما مهم‌ترین مساله این است که دوستان و مدیران تلویزیون فکر می‌کنند سریال‌ها یا حتی تله‌فیلم‌ها نسبت به تله‌تئاترها مخاطبان بیشتری دارند و به همین دلیل کمی به این ساختار بی‌مهری می‌کنند.

این بازیگر خاطرنشان می‌کند: مهم‌ترین مساله در ساخت تله‌تئاترها این است که متناسب با ویژگی آن رسانه تولید شود. زمانی که یک تله‌تئاتر تولید می‌کنیم، یعنی از امکانات فنی و تکنیکی تلویزیون استفاده می‌کنیم و این‌که مخاطب نیامده که مثل تئاتر برای تماشا بلیت بخرد، بلکه می‌خواهد آن را از تلویزیون در منزل خود تماشا کند. بنابراین باید به گونه‌ای باشد که مخاطب را جذب خود کند. درواقع هنر ما این است که مخاطب را مجذوب کرده و پیامی را که می‌خواهیم و مدنظر است بدرستی منتقل کنیم.

او می‌گوید: من کارگردانی دو تله‌تئاتر «زندگی آقای دونیچ» نوشته کاوه هدایتی و «جوان نازنین» نوشته افروز فروزند را انجام دادم، ولی متاسفانه ابتر باقی ماند. من با فضای کار آشنایی دارم و به نظرم کلیت کار به‌دوش کارگردان کار است. چون فضای تله‌تئاتر با تئاتر متفاوت است و کارگردان کار با توجه به قابی که در اختیار دارد، می‌تواند روی بازی بازیگرانش نظارت کند و بازیگر با هوشمندی و اشراف به صحنه باید به خوبی بازی خود را به تصویر بکشد.

امید به دوره جدید

اسکندری در ادامه به جایگاه این هنر در سال‌های گذشته اشاره می‌کند و می‌گوید: ساخت تله‌تئاتر در سال 60، از اهمیت بالایی برخوردار بود و مخاطب به واسطه آن با تئاتر آشنا می‌شد. یادم می‌آید در آن دوران نمایش‌های خوبی از مرحوم حسین پناهی و داوود میرباقری پخش می‌شد و حتی نمایش‌هایی چون «مرگ‌فروشنده» و «دکتر فاکتوس» را بخوبی به خاطر دارم. تمامی اینها باعث می‌شد تا مخاطب با ادبیات جهان آشنا شود.

این بازیگر می‌گوید: تله‌تئاتر میان مردم جا باز کرده بود و آنها با مقوله تئاتر بیشتر آشنا می‌شدند. تجربه ثابت کرده است گونه نمایشی تله‌تئاتر زمینه را برای ارتباط بیشتر بینندگان با مقوله تئاتر ایجاد و بسترهای لازم را برای مردمی شدن تئاتر فراهم می‌کند. هدف از ساخت و پخش آن نیزتوجه مخاطب به تئاتر صحنه‌ای و آشنایی با نمایش‌های خارجی است که اتفاقا همیشه مخاطبان پر و پا قرص خود را داشته و دارد.

او می‌گوید: در شرایطی که تله‌فیلم‌هایی با سطح کیفی پایین به گونه‌ای انبوه در تلویزیون تولید می‌شود، مسئولان و مدیران شبکه‌های مختلف سیما در توجیه تولید نکردن تله‌تئاتر کمبود بودجه را بهانه می‌کنند. در حالی که به جرأت می‌توان گفت با هزینه تولید یک تله‌فیلم بخوبی می‌شود چند تله‌تئاتر استاندارد و باکیفیت را تولید کرد.

اسکندری می‌افزاید: بیشتر تهیه‌کنندگان و کارگردانان تئاتر نیز بارها بصراحت اعلام کرده‌اند، رغبت بسیاری به تولید تله‌تئاتر دارند، اما پاسخ صریح و مناسبی برای حمایت از تولید این‌گونه آثار از سوی مدیران تئاتری نگرفته‌اند. متاسفانه امروزه جای چنین تولیداتی در تلویزیون خالی است که امیدوارم در دوره جدید توجهی جدی به این حوزه شود.

تولید تئاتر تلویزیونی حیثیت رسانه ملی است

آزیتا حاجیان بازیگر مطرح و بنام تئاتر، تلویزیون و سینما که این روزها کم‌کار هم شده است، به این موضوع از دریچه دیگری نگاه می‌کند: حضور بازیگری که سال‌ها خاک صحنه خورده و نفس به نفس تماشاگر پیش رفته، پررنگ‌تر و موثرتر از بازیگری خواهد بود که تاکنون حس بودن در صحنه تئاتر را لمس نکرده است و نمی‌داند تداوم حس با ادای خوب دیالوگ‌ها و ری‌اکشن‌های متناسب با آن معناهای مختلفی دارد.

او ادامه می‌دهد: درست است که مدیوم تلویزیون به دلیل حضور کارگردانی تلویزیونی مجزا از تئاتر است، ولی این قضیه هیچ ارتباطی به شیوه ارائه و بازی بازیگر‌ها ندارد. یعنی بازیگر چه در تله‌تئاتر و چه روی صحنه، باید بازیگر پخته و کارکشته این مدیوم باشد. حضور بازیگران درست و مسئول می‌تواند نمایش را از شکست خوردن نجات دهد.

دوربین، زاویه دید مخاطب

حاجیان خاطرنشان می‌کند: شاید بتوان گفت نگاه مخاطب در تئاتر تفاوتی با دوربین تلویزیون ندارد. در تئاتر آزادی مخاطب واضح و بدیهی است. یعنی این‌که مخاطب می‌تواند صحنه دلخواهش را در لحظه انتخاب کند و بببیند. مخاطب می‌تواند به هر نقطه از صحنه نگاه کند و همچنین می‌تواند اتفاق و ماجرای اصلی روی صحنه را نادیده بگیرد و توجه خود را به جزئیات دیگر معطوف کند. واضح‌تر این‌که مخاطب در تئاتر آزادی عمل دارد و حتی با بررسی بیشتر می‌توان گفت در میان مخاطبان همه رسانه‌ها، مخاطب تئاتر (در انتخاب آنچه می‌خواهد بشنود، ببیند و بفهمد) آزادتر است.

این بازیگر تلویزیون تصریح می‌کند: اما در تلویزیون این کارگردان است که براساس موضوع، مضمون و محتوا و البته امکانات اجرایی موجود در لوکیشن، تعیین می‌کند مخاطب در جریان چه اتفاق و چه جزئیاتی باشد و به کجا بنگرد. تله‌تئاتر از وحدت صحنه، زمان و موضوع برخوردار است و این بر ویژگی‌های این هنر می‌افزاید.

حاجیان ادامه می‌دهد: جذابیت این تفاوت‌ها می‌تواند مخاطب را با هنر تئاتر آشنا کرده و با آن پیوند دهد تا هنر تئاتر همچون گذشته ارزش خود را به دست آورد و از این مهجور بودن نجات یابد.

او بیان می‌کند: پدیده تله‌تئاتر درواقع از تئاتر جداست و یکی از ویژگی‌های تئاتر ارتباط نفس به نفس با مخاطب است که در تله‌تئاتر خنثی می‌شود، اساسا تئاتر تلویزیونی حیثیت تولیدات رسانه ملی است و مدیران باید از هر فرصتی استفاده کنند تا مخاطبان از دست رفته تلویزیون را دوباره جذب کنند.

تله‌تئاتر‌ «کالیگولا» نوشته «ژان آنوی» به کارگردانی قطب‌الدین صادقی آخرین حضور حاجیان در عرصه تله‌تئاتر بوده است.

تولید تله‌تئاتر برای مسئولان مهم است؟

بهنام تشکر، بازیگر سرشناس سریال ساختمان پزشکان که دانش‌آموخته رشته تئاتر است، درخصوص مهجور واقع شدن تله‌تئاتر در تلویزیون می‌گوید: ابتدا باید پرسید آیا تله‌تئاتر برای مسئولان مهم است یا خیر؟ در یک برهه‌ای از زمان ساخت تله‌تئاتر جزئی از دغدغه‌های سازمان بود. نمایشنامه‌های بسیاری است که قابلیت ساخت تله‌تئاتر‌ها را دارد، اما اکنون نبود بودجه عاملی برای تولید نشدن آنهاست.

او ادامه می‌دهد: کارگردان صاحب‌نامی چون مسعود فروتن که نمایش‌های بی‌شماری را کارگردانی کرده است، چرا نباید زمینه تولید برایش فراهم و از تجربیات خوبش استفاده شود؟

تله‌تئاتر یک ضرورت فرهنگی

تشکر می‌افزاید: صحبت من با مسئولان این است که نگاه دوباره‌ای به تولید تله‌تئاتر داشته باشند. چراکه این مقوله ارزشمند است و خواهشم این است که نگاهی به کارهای انجام گرفته گذشته بکنند و صرفا با یک‌بار پخش، تعداد مخاطبان را نسنجند. زیرا به نظر من اگر تبلیغات درستی در حوزه تله‌تئاترها انجام شود، از لحاظ تعداد بیننده قطعا این آثار موفق خواهند بود؛ ضمن این‌که از لحاظ بعد فرهنگی ضروری است که ما به مقوله تله‌تئاتر بپردازیم و به این ساختار تلویزیونی بها دهیم.

تله‌تئاتر را نباید فراموش کرد

محمود عزیزی از دیگر بازیگران تئاتر و تلویزیون هم درباره نادیده گرفته شدن مقوله تله‌تئاتر از سوی مسئولان می‌گوید: زمانی اتاق فکری در مورد نحوه ساخت و پرداختن به تولید تله‌تئاتر در تلویزیون ایجاد شد، اما این موضوع به دست فراموشی سپرده شد و من متاسفم از این بابت که این اتفاق کم‌کم از طریق مسئولان نادیده گرفته شد. یعنی ما نمی‌دانیم بالاخره تکلیف تله‌تئاتر چیست. مسئولان می‌گویند ما تله‌تئاتر می‌خواهیم، اما از سوی دیگر مسائل مالی و مشکلاتی دیگر سر راه این عرصه قرار دارد.

او ادامه می‌دهد: شکل‌گیری تله‌تئاتر فقط بسته به دغدغه و ضرورت تولید از سوی مسئولان است و تا زمانی که این مقوله برای آنها اهمیت پیدا نکند، هرگز جای خود را در تلویزیون پیدا نخواهد کرد. حتی بازپخش تله‌تئاتر‌های قدیمی هم برای مخاطبان امروز جذاب است.

عزیزی خاطرنشان می‌کند: تله‌تئاترهایی ساخته شده که مخاطب از پخش چندباره آن لذت می‌برد، اما امروزه هزینه‌های بی‌شماری صرف تله‌فیلم‌هایی می‌شود که به لحاظ کیفی از درجه پایینی برخوردار است. امیدوارم از این به بعد توجه بیشتری به حوزه تولید تله‌تئاتر شود و مسئولان نیز دغدغه این را داشته باشند تا بازیگران تئاتری را در تلویزیون هم ببینند و این فرهنگ‌سازی در رسانه ملی انجام شود.

منا شمسایی