رستگاری اسلامی، نفی خودخواهی

قرآن به عنوان کتاب مسلمانان توجهات سیاسی و اجتماعی داشته، بنابراین صرفا مجموعه‌ای برای تبیین چگونگی رابطه شخصی انسان و خدا نیست. به نظر معلم شهید مطهری، دین مجموعه معارفی است که از سوی خداوند برای هدایت انسان نازل شده است و مشتمل بر اعتقادات، اخلاقیات و احکام فردی و اجتماعی است. تاکید اسلام بر توجهات فرد به دیگران اعم از خانواده، خویشان و همسایگان نشان از آن دارد که فرد نمی‌تواند فقط در یک حیات فردی به رستگاری نائل آید.

دامنه‌ توجه به جامعه از پدر و مادر ‌آغاز می‌شود و به خویشان، تهیدستان و جامعه می‌انجامد. از نظر اسلام فرد باید در پیوندی سازنده با جامعه قرار داشته باشد. خداوند انسان را به رعایت نیکی در حق اولیای خود دعوت کرده است. نخستین واحد اجتماعی، خانواده است و خداوند فرد را در ارتباط با خانواده لحاظ می‌کند. در بخشی از سوره اسرا در این زمینه می‌خوانیم، خدای تو فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. اگر یکی از پدر و مادر یا هر دو سالمند شده و به سن پیری رسیدند، به آنان کلمه زننده‌ای مگو و بانگ برایشان مزن و با احترام با ایشان سخن گوی و با مهربانی در برابر شان بال فروتنی بگستر. از سویی دیگر در برخی روایات، پس از شرک بدرفتاری با پدر و مادر به عنوان بزرگ‌ترین گناه شمرده شده است.

پس از پدر و مادر، خویشاوندان نیز مورد توجه قرآن بوده است. سلسله مراتب اجتماعی در تاریخ خود با خویشاوندان آغاز شده است و خانواده‌ها در دوران گذشته دامنه‌ای وسیع‌تر داشته‌اند. خداوند در آیه اول سوره نسا می‌فرماید: «از خدایی که به [نام‌] او از همدیگر درخواست می‌کنید پروا نمایید و زنهار از خویشاوندان مَبُرید، که خدا همواره بر شما نگهبان است». همچنین پیغمبر اکرم(ص) می‌فرماید: من امت خود را به صله رحم سفارش می‌کنم و اگر در میان خویشاوندان، یک سال راه فاصله باشد، باید پیوند خویشی را از هم نگسلند.

پس از خانواده و خویشاوندان توصیه به رسیدگی و نیکی در حق همسایگان شده است. همچنین حدیث پیامبر اسلام را بسیار شنیده‌ایم که فرموده‌اند: جبرئیل در خصوص همسایه آن قدر به من سفارش کرد که گمان بردم خدای متعال، همسایه را یکی از وراث قرار خواهد داد یا کسی که همسایه خود را بیازارد، بوی بهشت را نخواهد شنید و کسی که حق همسایه را مراعات نکند، از ما نیست و کسی که سیر باشد و بداند همسایه‌اش گرسنه است و به او چیزی ندهد، مسلمان نیست.

پس از نزدیکان فرد در جامعه، توجه به اقشار ضعیف و ناتوان مورد تاکید خداوند است. در آیه 41 سوره انفال می‌خوانیم: «و بدانید هر چیزی را به غنیمت گرفتید یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است.» همچنین در آیات متعددی از قرآن بر اهمیت زکات در کنار نماز تاکید شده و در آیه 60 سوره توبه موارد مصرف زکات بیان شده است: «صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش‏] آن و کسانی که دلشان به دست آورده می‏شود و در [راه آزادی‏] بردگان و وامداران و در راه خدا و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این‏] به عنوان فریضه از جانب خداست و خدا دانای حکیم است». نیز در آیه 8 سوره انسان می‌خوانیم و به [پای] دوستی [خدا]، بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‌دادند. همچنین در سوره الضحی خداوند به رسول خویش می‌گوید: اما [تو نیز به پاس نعمت ما] یتیم را میازار و گدا را مران. باز در آیه 92 سوره آل‌عمران بخشش از آنچه مورد علاقه فرد است شرط رسیدن به نیکی و رستگاری عنوان شده است.

پیامبر، مسلمانان را برادر یکدیگر خوانده و او را کسی معرفی کرده است که دیگران از دست و زبان او در امان باشند. باری پیامبر کسی را که به امور مسلمانان اهمیت ندهد، مسلمان نمی‌داند.

اهمیت عدالت نشان از رویکرد اسلام به جامعه دارد. در آیه 90 سوره نحل آمده است که خدای متعال به عدالت امر می‌کند. نیز در آیات دیگری شاهد آن هستیم که خداوند ستمکاران را لعنت کرده است و آنها را خالد در جهنم معرفی می‌کند. اجتماع اسلامی بر اصل مساوات و ضدیت با هر تبعیضی بنا شده است. خداوند در قرآن بیان می‌کند سزاوارترین بندگان نزد خداوند با تقوا‌ترین‌ آنهاست. نفی سلطه و اشرافیت در اسلام بود که بردگان و اقشار پایین دست جامعه را به سوی اسلام کشاند. از سویی دیگر در جامعه اسلامی فرد دست‌اندرکار سیاست است و می‌باید در راه عدالت بکوشد و این منطق برخی ادیان که «کار قیصر را به قیصر و کار خدا را به خدا واگذار کن» جایی در اسلام ندارد.

برداشت شهید مطهری از نقش دین در جامعه، از حضور پررنگ آموزه‌های دینی در حیات اجتماعی خبر می‌دهد. ایشان معتقدند: «نقش دین در اجتماع جزئی از نقش دین در زندگی است. دین تنها در زندگی اجتماعی انسان نقش موثر ندارد، نظیر قانون و حکومت در زندگی فردی نیز نقش بسیار موثری دارد. دین اسلام اختصاصا یک نقش مستقیم در زندگی اجتماعی دارد و یک نقش غیر مستقیم؛ نقش مستقیم آن این است که مستقیما روی قانون و حکومت و سیاست و مفهوم حقوق و عدالت نظر دارد. از این نظر یک فلسفه اجتماعی و یک مکتب است. نقش غیر مستقیمش این است که افراد را برای زندگی اجتماعی آماده و مهیا کند، اما نقش دین و ایمان در زندگی فردی، بسط شخصیت و خروج از... خودخواهی است.»

نگاهی به توصیه‌های قرآنی به فرد در توجه به پدر و مادر، خویشان، همسایگان، مستمندان و ضعفای جامعه، بخشش و پرداخت مال در راه خدا و توجه به عموم جامعه نشان از آن دارد که اسلام سعادت فرد را در پیوند با جامعه می‌داند. سعادت و رستگاری جز با حیاتی پویا و در نظر گرفتن کلیت حیات اجتماعی ممکن نخواهد بود. نمی‌توان در کنج خانه نشست و فقط با عباداتی فردی به سعادت رسید. این در نظر داشتن خیر همگانی است که به خیر فردی منجر می‌شود. در جای جای توجهات اسلام به اولیا، خویشان، فقرا و جامعه گذشتن از خود مطرح شده است. فرد تنها وقتی خودخواهی خویش را کنار می‌گذارد و از آنچه دوست دارد می‌گذرد، به همسایه توجه داشته از وضع خوراک و معیشتش آگاه است و نیز دغدغه دیگران را دارد می‌تواند به رستگاری نزدیک شود. رستگاری اسلامی گذار از خویش است و در پیوند با جامعه شکل می‌گیرد.

محمد کاظم حقیقت‌طلب / جام‌جم