فانتزی‌سازی، حریم خصوصی و دنیای مدرن

برای حریم خصوصی انواع مختلفی برمی‌شمرند از جمله حریم خصوصی مادی و معنوی. برای نمونه، فرد می‌تواند داشبورد ماشین‌اش را با رنگ مورد علاقه‌اش رنگ‌آمیزی کند که برمی‌گردد به حریم خصوصی مادی فرد. بخش دیگر به حوزه تفکر و اندیشه فرد ارتباط دارد که آن را حریم خصوصی معنوی می‌نامند.

باور بر این است، بویژه در جوامع غربی، که دیگران اجازه ورود، تفتیش و تجسس در حریم خصوصی افراد را ندارند؛ بحثی که در جامعه ما نیز مطرح است. حریم خصوصی از مصادیق آزادی‌های فردی است که پس از مدرنیته در دنیای غرب مطرح شد و ما نیز تحت تأثیر آن قرار گرفتیم. در مجموع باید گفت در دنیای جدید، برای افراد حریمی در نظر گرفته می‌شود که در آن فردیت فرد و ارزش‌های ذهنی او باید به رسمیت شناخته شود.

البته باید اشاره کرد که فرهنگ‌ها بر دو گونه‌اند: فرهنگ‌های توده‌گرا و فرهنگ‌های فردگرا. جامعه ما از نوع توده‌گراست. به گفته یک روان‌شناس، در کشور ما برای ازدواج دو نفر 124 نفر نظر می‌دهند. در حالی‌که در اوکراین که تجربه زندگی در آنجا را داشته‌ام، خود عروس و داماد تصمیم می‌گیرند که چه کسانی را دعوت کنند، ولی فردای پس از عروسی همه برای آن دو کادو می‌فرستند. در حالی که کشور ما تبعات دعوت نکردن یکی از اعضای فامیل تا سال‌ها بر زندگی زوج سایه می‌اندازد. فرهنگ ما توده‌گراست با تماس زیاد که به جامعه سنتی ما برمی‌گردد، در حالی‌که در غرب در عصر مدرن، فردیت تعریف شده است و ارتباط و تماس افراد به گونه‌ای نیست که به حریم خصوصی یکدیگر وارد شوند. در این جوامع تا زمانی‌که از افراد درخواست نکنی کسی به شما کمک نمی‌کند. در حالی‌که در ایران، در بانک یا اداره برخی افراد بی‌آن که از آنها خواسته باشید به صورت خودکار شما را راهنمایی می‌کنند.

اما درباره افراد مشهور طبیعتا علاقه به دانستن زندگی خصوصی آنها بیشتر است. در دنیای مدرن پدیده‌ای به نام ستاره‌شدن یا شکل‌گیری افراد مشهور، امری است که دستگاه‌ها و ساختارهای جامعه مدرن به شیوه‌های مختلف آن را ایجاد می‌کند. برای مثال، ستاره‌هایی که از سوی هالیوود معرفی می‌شوند به نوعی دنیا را تحت تأثیر قرار می‌دهند. از ظاهر و لباس پوشیدن آنها گرفته تا جزئیات زندگی خصوصی این افراد برای مردم جذاب می‌شود. از این رو روابط انسانی در دنیای جدید به سمت نوعی فانتزی‌سازی می‌رود، به صورتی‌که الگوهایی به شکل فانتزی ساخته می‌شود و افراد جامعه به تبعیت از آنها علاقه پیدا می​کنند. از سوی دیگر، حریم خصوصی چهره‌های سیاسی مورد توجه قرار می‌گیرد، این که در گذشته چه زندگی​ای ‌ داشتند و با چه کسانی در ارتباط بودند و...

گسترش فضاهای مجازی، سبب شده حریم خصوصی افراد راحت‌تر شکسته شود. افراد عکس‌ها یا فیلم‌های خود را در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارند دیگران نیز براحتی به آن دسترسی پیدا می‌کنند. در برخی مواقع عکس یا فیلمی در یکی از شبکه‌های اجتماعی از فردی منتشر می‌شود که تبعات و پیامدهای بسیاری برای او دارد. با وجود این، به لحاظ اخلاقی و قانونی، افراد مجاب نشده‌اند که اجازه ندارند از حریم خصوصی دیگران سوءاستفاده کنند که همین مسأله به افزایش بیشتر خبرها و شایعات درباره زندگی و حریم خصوصی افراد دامن می‌زند. همچنین در برخی جوامع بویژه در جامعه ما، نوعی فرهنگ قضاوت‌گری داریم که در عرف ما از آن به عنوان فرهنگ خاله‌زنکی یاد می‌شود، به صورتی که ما در زندگی دیگران دخالت می‌کنیم، نظر می‌دهیم و این نظر را به دیگران نیز منتقل می‌کنیم. در جامعه ما خانواده‌ها این فرهنگ قضاوت و ورود به حریم خصوصی افراد را نوعی سرگرمی می‌دانند در حالی‌که در جوامع غربی، حریم خصوصی و این که در زندگی دیگران کجا باید وارد و کجا نباید، در مدارس آموزش داده می‌شود. اروین گافمن، جامعه‌شناس کانادایی، به مفهومی با عنوان بی‌توجهی مدنی اشاره می‌کند. برای مثال، زمانی که در خیابان راه می‌روید به عنوان یک شهروند اجازه ندارید به دیگران زل بزنید، ولی اگر فردی در خیابان مصدوم شده و بر زمین افتاده وظیفه شهروندی شماست که به او کمک کنید. حریم خصوصی جزو حیات شخصی فرد محسوب می‌شود، با وجود این، حریم خصوصی جدای از حریم عمومی نیست. در حریم خصوصی اجازه نداریم کاری را انجام دهیم که به جامعه آسیب می‌رساند. حریم خصوصی از قید و بندهای اجتماعی و انتظارات عمومی دور نیست. تعهد به هنجارها و ارزش‌های اجتماعی باید در حریم خصوصی نیز حفظ شود ازجمله چهره‌های مشهور و سیاستمداران که زندگی آنها زیر ذره‌بین است. باید گفت ضمن این که اجازه نداریم وارد حریم خصوصی افراد شویم، از سوی دیگر، افراد یک جامعه اجازه ندارند در حریم خصوصی خود به اقدامی دست بزنند که به جامعه ضربه می‌زند.

دکتر مهرداد ناظری‌ /‌ جامعه‌شناس