مقصود ریاضت معنوی در اسلام

دین مبین با توجه به این مفاهیم انسان ساز اخلاقی، ‌ریاضت‌هایی را مشخص نموده تا به واسطه آنها انفاس عموم بشر متوجه اصل و مبدا خویش شده تا نورانیت حاصل از آن سبب رفع حجاب‌های ظلمانی شود، از اصلی‌ترین این ریاضت‌ها می‌توان روزه را نام برد که در ماه مبارک رمضان واجب و در دیگر ایام به استحباب و در برخی ایام به استحباب موکد منصوص گردیده است. ذکر این نکته ضروری است که روزه تنها برای امساک در غذا نیست بلکه روزه‌دار باید دارای قلب و چشم و زبان و بخصوص گوش روزه‌دار باشد تا از هر گونه آلودگی به منهیات ظاهری و باطنی مبرا شده و متوجه پروردگار گردد، اما در اساس روزه و گرسنگی مبتدا و سر آغاز تزکیه و تهذیب نفس آدمی طی قرون و اعصار مختلف بوده است و در اسلام نیز تاکید فراوان به ریاضت‌های جسمی و روحی معنوی شده تا مسلمان آزاده و وارسته از بند دیو نفس با روزه داری درجات معنوی و روحانی خویش را گسترش داده تا لایق حضرت جانان گردد.

در سیره عملی رسول اکرم(ص) و ائمه هدی نیز ریاضت‌های بسیاری منقول است، چنان که مشهور است حضرت رسول اکرم بر شکم سنگ می‌بسته‌اند تا شدت گرسنگی احساس نگردد یا امیرالمومنین(ع) در سه روز پی در پی که به روزه‌داری مشغول بودند افطار خویش را ایثار نمودند که آیه هشتم از سوره «دهر» گواه صدق این مطلب است یا شب بیداری‌ها و طعام بر در خانه ایتام و فقرا گذاردن حضرت که صد البته ریاضتی شگرف و ماموریتی عظیم است و اینها گوشه‌ای از ریاضت‌های حضرات معصومین است که از پرده استتار بیرون افتاده.

اما از دیدگاه حکما که در ظاهر و باطن پیرو دین اسلام و سیره نبوی(ص) و ائمه هدی(ع) هستند نیز ریاضت تشریح و تعریف گردیده است. درباره ریاضت آمده است: «غذای روح ریاضت است که به طور عموم در هر دینی هست و آن ترک مطلق منهیات است یعنی هرآنچه نفس و طبع بخواهد بی‌اجازه عقل حرام است خواه خوردنی باشد خواه گفتنی و انجام دادنی و اندیشیدنی». شیخ‌الرئیس حجت‌الحق ابن سینا در اشارات و تنبیهات و در نمط نهم که اختصاص به مقامات عارفان دارد درباره ریاضت تزکیه نفس می‌نویسد: «و ریاضت پسندیده است برای سه مقصود،‌ اول دورکردن غیرحق به طریق ایثار، دوم فرمانبر کردن نفس اماره برای نفس مطمئنه... و سوم تلطیف سر برای تنبه».

همچنین به نظر حکمای متاله چون قوای نفسانی به سبب افراط و تفریط از صراط تعادل خارج می‌گردد باید به طریق تحمل ریاضت به تعادل برسد و قوای بدن در اختیار نفس ناطقه و برای منور ساختن او از انوار غیبی باشد و قوای تن صرف منهیات و افراط و تفریط‌های جسمانی و بدنی نگردد.

عرفا نیز معتقدند سالک راه حقیقت و مسلمان معنوی باید برای طی طریق و نیل به سعادت حقیقی و کمال نهایی خویش متحمل ریاضت‌های شرعی و حقیقی شود،‌ از این رو عزیزالدین نسفی در کتاب الانسان الکامل خویش می‌نویسد: «چون معنی حجاب و معنی مقام دانستی، ‌اکنون بدان که جملگی روندگان روی در این چهار مقام دارند [دوستی مال، دوستی جاه، تقلید مادر و پدر‌ و معصیت] و این چندان ریاضت و مجاهدات از جهت آن می‌کشند تا این چهار حجاب را از پیش بردارند و این چهار مقام را به کمال رسانند و هر که این چهار مقام را به کمال رسانید به کمال خود رسید».

سیدجعفر سجادی به نقل از هجویری درباره ریاضت می‌نویسد: «اما ریاضت و مجاهدت جمله خلاف‌کردن نفس است و تا کسی نفسش را ریاضت و مجاهدت ندهد وی را سود ندارد و هرچه نفس را گوش مال زیادت گردد سر او با حق راست گردد».

این چنین است که عرفای پاک این سرزمین پاک برای رسیدن به یگانه محبوب و معشوق ازلی و ابدی خویش تمام سختی‌های ظاهری و باطنی را به جان می‌خرند و مطاع دنیوی را به چیزی نمی‌خرند که به تصریح قرآن مطاع دنیا چیزی جز لهو و لعب نیست. از این رو در تاریخ زندگانی بزرگان دینی و معنوی می‌بینیم که چه شگرف ریاضت‌هایی بر خود روا می‌داشتند و چه سدهایی بر طغیان نفس اماره می‌بسته‌اند. فریدون سپهسالار در رساله خویش که زندگی‌نامه مولاناست درباره ریاضت‌های مولانا می‌نویسد: «و اما در صوم و مجاهده و جوع آیتی بودند،‌ چه آن مجاهده که از ایشان مشاهده رفته است مقدور بشر نبود و به حقیقت تحقیق این آیت که حضرت حق عزّ اسمه در کلام مجید خبر می‌دهدکه «اطعمهم من جوع و آمنهم من خوف» [قریش:4] و حضرت رسول (ص) خبر می‌دهد که «الجوع طعام الله فی الارض یحیی به ابدان الصدیقین» از حضرت ایشان کشف گشت و از معامله ایشان معاینه شد».

این چنین است که نفسی سال‌ها در راه رسیدن به حقیقت‌الحقایق سختی‌ها و فشارهای طاقت‌فرسای چرخ‌گردون را متحمل می‌شود و دَم از دَم بر نمی‌آورد تا وقتی که به قول حافظ جمال دلربای دوست ببیند و امانت الهی را به صاحب خویش تقدیم کند و در جوار حضرتش در امن و امان به سر برد و باز به قول عارفی این همه بهانه‌ای از عشق است و تحمل این شدائد دست یافتن به فسانه‌ای است که دیگران باورش ندارند، اما عارف حقیقی زندگی خویش را بر سر این بازار باخته و جان خویش را در این سودا انداخته است چه کسی باور کند ور نه سخن این بود و ما گفتیم. لذا برای رسیدن به این عشق الهی است که بزرگان معنوی و صاحب ولایت چون امام شهیدان حسین بن علی المرتضی جان پاک خویش را در صحرای کربلا نثار جانان می‌نماید،‌ آنچنان جانفشانی که تاریخ به خود ندیده و آنچنان عشق بازی که جان هیچ عاشق صادقی نچشیده است،‌ آری این تجلیات حقیقی عشق است که به واسطه بند گسستن اولیاء الهی و چشانیدن بر نفس رنج‌های بسیار رخ می‌دهد و تاریخ روشنایی و نورانیت آن را ثبت و ضبط می‌نماید.

هوشنگ شکری / جام‌جم