بازتاب خبر در آینه صفر و یک

نخستین سایت خبری فارسی خارجی بوده است

آن‌طور که از اقوال و مکتوبات مشخص شده، نخستین سایت خبری فارسی زبان را یک رسانه خارجی تاسیس کرده است. در سال 1379، سایت بخش فارسی سرویس جهانی بی.بی.سی کار خود را با هدف‌گذاری روی کشورهای پارسی‌زبان بخصوص ایران آغاز کرد. سایت دیگری هم به نام «گویا» که- در زمره سایت‌های مخالف نظام بوده و هست ـ در همین سال‌ها پا به عرصه گذاشت. اما میان سایت‌های داخلی خبری، سند نخستین سایت را باید به نام سایت نوروز زد که ارگان جبهه مشارکت انقلاب اسلامی بود. (این سایت اکنون فیلتر و هرگونه فعالیت جبهه مشارکت هم غیرقانونی اعلام شده است) با این حال این سایت بیش از هر چیز به عنوان یک سایت حزبی شناخته می‌شد. از این‌روست که در افواه عمومی و رسانه‌ای‌ها، نخستین سایت خبری ایران، بازتاب است. تیم بازتاب کمی قبل از تاسیس این سایت در سایتی به نام بی‌تاب فعالیت می‌کرد. مدتی گذشت تا این‌که در سال 1381 به جای آن سایت بازتاب راه اندازی شد. بازتاب، هم آغازگر راه سایت‌های خبری بود و هم پرورش‌دهنده تجربی گروهی از روزنامه‌نگاران سایبری. این سایت همچنین ادبیات جدیدی را وارد فضای ژورنالیسم سایبر کرد که تا آن زمان در انحصار خبرگزاری‌های رسمی بود.

تولد اولین روزنامه سایبری

در سال 1381 اتفاق دیگری هم در عرصه سایت‌های خبری افتاد و آن حضور سایت جام‌جم آنلاین به عنوان نخستین روزنامه سایبری ایران در عرصه مجازی بود. کم کم داشت بازار گرم‌تر می‌شد اما هنوز هم نه ضریب نفوذ اینترنت به طور کلی بالا رفته بود و نه این رسانه‌ها به طور خاص میان مردم تاثیری همپای روزنامه و تلویزیون داشت.

سه سال بعد، حادثه‌ای در محیط سیاسی ایران رخ می‌دهد که معادلات را کمی عوض می‌کند. محمود احمدی‌نژاد برخلاف جریان غالب رسانه‌ای، رئیس‌جمهور ایران شد. جریان حاکم آن روزها یعنی اصلاح‌طلبان، رسانه‌های دولتی را از دست دادند و از این رو به فکر تریبون افتادند و از سوی دیگر جریان‌های اصولگرای جدیدی که به شهرداری تهران آمده بودند و حتی دولت جدید، به فکر داشتن رسانه در فضای مجازی افتاد، زیرا ضریب نفوذ اینترنت و ضریب تاثیر آن در سطح جامعه بالا رفته بود.

در این دوره، سایت‌های جدی و استخوان‌دار جریان‌های مختلف و البته مستقل، روی کار آمدند. کمی قبل از انتخابات، سایت آفتاب که وابسته به جریان دولت فعلی است، کار خود را شروع کرد. عصر ایران، فردا نیوز و رجانیوز فعالیت خود را در سال 1384 کلید زدند، همشهری آنلاین و الف از سال 1385 کار خود را آغاز کردند و در سال 1386 هم پارسینه، تابناک و فرارو آمدند. یک سال بعد هم خبرآنلاین راه اندازی شد.

رشد قارچ‌گونه سایت‌ها

نزدیک شدن به انتخابات سال 1388 و جدال‌های جدی آن انتخابات باعث شد ایام قبل و بعد از انتخابات، زمان رشد قارچ‌گونه سایت‌های اینترنتی لقب بگیرد. هر نامزدی در آن روزها سایتی برای پوشش اخبار خود تدارک دید و البته در کنار سایت‌های رسمی با موجی از سایت‌های غیررسمی و البته سایت‌های بظاهر مستقل هم روبه‌رو بودیم. برخی از این سایت‌ها، این روزها یعنی پنج سال بعد از آن انتخابات هم فعال هستند و فعالیت مقطعی خود را به فعالیتی دائم تبدیل کرده‌اند.

مورد عجیب رسانه‌های گمنام حامی دولت

در دوره پس از انتخابات 88، مساله دیگری هم جالب‌توجه بود. دولت دهم پس از یک‌سال از زمان آغاز به کار خود، رفته رفته زوایایی با اصولگرایان حامی خود پیدا کرد. در این دوره شاهد رشد سایت‌های یکشبه و یکروزه‌ای بودیم که قرار بود خلأ فضای رسانه‌ای را برای دولت پر کنند. البته این سایت‌ها معمولا عمر کوتاهی داشتند و خیلی زود از عرصه رسانه‌ای کنار می‌رفتند. نمونه بارز این سایت‌ها دو سایت نظام آباد و پرچم بود که با دو مصاحبه با مرحوم کردان و سعید مرتضوی مانند شهابی در آسمان رسانه‌ای ایران ظاهر شدند و بلافاصله هم از این عرصه بیرون رفتند.

شروع فعالیت سایت‌های تخصصی

دو حادثه دیگر در عرصه سایت‌های خبری در سال‌های اخیر رخ داده است. نخست این‌که به دلیل اشباع فضای رسانه‌ای از سایت‌های عمومی و نیز بالا رفتن سطح توقع کاربران فضای مجازی، فضای سایت‌های خبری به سمت تخصصی شدن رفت. در این سال‌هاست که سایت‌های خبری با موضوع خاص موسیقی، سینما، اقتصاد و انرژی‌هسته‌ای شروع به فعالیت کرده‌اند. برخی اتفاقات نظیر بی‌ثباتی اقتصادی بخصوص در بازار ارز و طلا هم باعث شد کار این سایت‌های تخصصی ـ در این مثال، سایت‌های اقتصادی ـ رونق بیشتری بگیرد.

موج فارسی شدن رسانه‌های بین‌المللی

از سوی دیگر رسانه‌های بین‌المللی بسیاری در این سال‌ها به فکر راه انداختن سرویس فارسی در وبسایت خود افتادند. آخرین نمونه از این دست، رادیو ژاپن است که بتازگی بخش فارسی سایت خود را فعال کرده است، اما در کنار این رسانه باید از رادیو چین، دویچه وله، رادیو فرانسه، یورونیوز، خبرگزاری ریانووستی روسیه و روزنامه الشرق الاوسط و تلویزیون العربیه به عنوان رسانه‌هایی نام برد که در این عرصه فعال شده‌اند. البته نباید انکار کرد رسانه‌های اپوزیسیون هم با قدرت هرچه بیشتر تلاش کردند در این عرصه وارد شوند، هرچند در داخل کشور، فیلترینگ باعث شده مخاطب این رسانه‌ها بشدت ریزش کند.

خدمات ارزش افزوده خبر می‌آید

آخرین پدیده‌ای که در مورد سایت‌های خبری دیده می‌شود ارائه خدمات ارزش افزوده این سایت‌هاست. توضیح این‌که وقتی بازار برای فروش محصولات خبری این سایت‌ها به پایان رسید، شرکت‌هایی به بازار آمدند تا بتوانند ارزشی بر محصول این سایت‌ها بیفزایند و محصولی جدید عرضه کنند. این‌گونه بود که موتورهای جستجوی خبری یا سایت‌های دید‌بانی خبری پا به فضای مجازی گذاشتند. به عنوان نمونه‌ای از این سایت‌ها می‌توان به شهرخبر یا نیوزپور اشاره کرد.

چرا سایت‌های خبری در ایران بانفوذ شدند؟

این داستان مختصری بود از نزدیک به 14 سال فعالیت سایت‌های خبری در ایران. حالا میان صد سایت پربیننده ایرانی، 20 سایت خبری وجود دارد، در حالی که بین صد سایت پربیننده آمریکا بسختی می‌توان 15 سایت خبری پیدا کرد. سوال اینجاست که این استقبال از سایت‌ها و نیز این میزان تاثیر سایت‌ها که در فضای عمومی جامعه و نیز میان مسئولان مشهود است چه دلیلی دارد؟

این کشور خبرخیز

دلیل اول را باید در وضع خبر در کشور جستجو کرد. ایران ذاتا کشور پر خبری است و به همین دلیل برخی به آن لقب بهشت خبرنگاران داده‌اند. پر خبر بودن، ابعاد مختلفی دارد و یکی از آن ابعاد، غیرمترقبه بودن بسیاری از حوادث است. در این شرایط، رسانه‌ای که می‌تواند در لحظه، مردم را از اخبار مطلع کند، سایت‌های خبری هستند زیرا محدودیت انتشار را در زمان معین ندارد و از طرفی مردم را در انبوه خبرهای تولیدی خود گم نمی‌کند؛ کاری که خبرگزاری‌ها انجام می‌دهند. در این میان نباید نقش دولت نهم و دهم و شخص رئیس‌جمهور را در بالا رفتن نقش رسانه‌های آنلاین انکار کرد. برخی از مهم‌ترین تصمیمات دولت نهم و دهم (تعطیلات سه روزه عید فطر، سهمیه بندی بنزین و...) در شب‌ها اعلام می‌شد و گفت‌وگوهای تلویزیونی شب‌هنگام رئیس‌جمهور همواره خبرساز بود. این سایت‌ها بودند که می‌توانستند بسرعت این اخبار را پوشش دهند.

رشد نفوذ اینترنت

از سوی دیگر در کشور ما، ضریب نفوذ اینترنت به طرز قابل قبولی رشد کرده است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد بیش از 60 درصد مردم به اینترنت دسترسی دارند. روز به روز بر تعداد افرادی که اشتراک اینترنت پرسرعت دارند افزوده می‌شود و از آن سو، گفته می‌شود بیشتر افراد از تلفن‌های همراه خود به اینترنت دسترسی دارند. در آن سو، شخصیت‌ها و گروه‌های سیاسی با دانستن این تاثیر، در پی حضور هر چه بیشتر در فضای آنلاین هستند و از این‌روست که سایت‌های مختلفی به نام یا با حمایت این افراد و احزاب تاسیس می‌شود و مردم برای اطلاع از موضع آنها به این سایت‌ها مراجعه می‌کنند. البته باید در نظر داشت داشتن این رسانه برای صاحبانش بسیار ارزان‌تر از دیگر رسانه‌هاست. هزینه اداره یک سایت در یک ماه شاید کمتر از خرج یک روز یک روزنامه باشد.

جمعیت جوان و میل به خبر

در عین حال ترکیب فعلی جمعیت ایرانی را هم باید در رشد مخاطب سایت‌های خبری تاثیرگذار دید. جمعیت جوان و البته تحصیلکرده در دانشگاه تمایل زیادی به دانستن وضع فعلی کشور و البته میل به شرایط مطلوب دارد و همین موضوع باعث می‌شود به اخبار و تحلیل‌ها مراجعه کند.

فضایی برای گفت‌وگو در کامنت‌ها

به عنوان یک دلیل دیگر می‌توان از نبود سپهر عمومی گفت‌وگو در فضای حقیقی جامعه یاد کرد و گفت سایت‌ها با فعال‌کردن بخش نظرات کاربران توانسته‌اند خلأ فضای گفت‌وگو در جامعه حقیقی را پر کنند. از کاربران وب هم که بپرسید خواهند گفت بخش نظرات کاربران همپای متن و محتوای اخبار برای برخی از آنان جذابیت دارد.

با این همه بخواهیم یا نخواهیم و بپذیریم یا نپذیریم، سایت‌های خبری حالا به یکی از تاثیرگذارترین رسانه‌ها در کشور تبدیل شده‌اند. فارغ از انتقاداتی که مخاطبان و مسئولان بر این پدیده‌ها دارند باید تصدیق کنیم این رسانه‌ها توانسته‌اند نقش مهمی در فراهم‌کردن حق آگاهی مردم ایفا کنند. در عین حال به دلیل تغییر نسبی ادبیات ژورنالیسم و سمت‌وسوی متفاوت فعالیت رسانه‌ای در این سایت‌ها، گردانندگان آنها گاهی در معرض انتقاداتی همچون عدول از استانداردهای حرفه‌ای رسانه‌نگاری و میل فزاینده به عامه‌پسندی و زردشدن قرار می‌گیرند، انتقاداتی که البته با توجه به رویکرد بسیاری از سایت‌های پرمخاطب فارسی‌زبان چندان بیراه هم نیست. از همین رو فعالان این عرصه باید بدانند توجه به تحولات سایبرژورنالیسم در عرصه خبر، به معنای عدول از استانداردهای حرفه‌ای خبرنویسی نیست و این از نکاتی است که در مانایی و افزایش تاثیرگذاری این رسانه‌ها از اهمیت بسزایی برخوردار است. هر چند البته حفظ تاثیرگذاری بالای فعلی حتی با رعایت نکات و ملزومات حرفه‌ای گفته شده نیز در سال‌های آینده، کاری بسیار دشوار خواهد بود، بخصوص اگر در نظر بگیریم رسانه‌های اجتماعی کم‌کم سایه خود را بر همه رسانه‌های کلاسیک می‌اندازند.

مصطفی مسجدی‌آرانی / جام‌جم