اخلاق، اصل دیانت است

در این همایش استادان و محققان حکمت و فلسفه سخنرانی کردند. در اینجا بخش‌هایی از سه سخنرانی ارائه شده در این همایش ارائه می‌شود. دکتر غلامرضا اعوانی، استاد شناخته شده و بنام حکمت و فلسفه اسلامی با موضوع «بررسی اخلاق محتشمی»، دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی با عنوان «شرح خواجه بر اشارات» و دکتر سیدمصطفی محقق داماد با موضوع «خواجه طوسی؛ نظریه‌پرداز اخلاق شیعی» سخن گفتند. این مراسم در حالی برگزار شد که شهین اعوانی استاد فلسفه دانشگاه و خواهر غلامرضا اعوانی اجرای جلسه را به‌عهده داشت و اعلام کرد که پنجم اسفند علاوه بر روز بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی، سالروز تولد استاد غلامرضا اعوانی هم است. این حسن تلاقی با استقبال حاضران روبه‌رو شد و لحظاتی روی پای خود ایستادند و برای سالروز تولد این استاد حکمت و فلسفه کشورمان مشتاقانه دست زدند. در این قسمت بخش‌هایی از سخنرانی دکتر اعوانی ارائه می‌شود.

فقط یک نسخه از کتاب «اخلاق محتشمی» خواجه نصیرالدین باقی مانده بود. در زمان صفویه علی‌اصغر مهدوی توانسته بود این یک نسخه را خوب صحافی و حفظ کند و این گنجینه را از نابودی در امان دارد و خدمت بزرگ‌تر را استاد دانش‌پژوه انجام داد که با تحقیقات زیاد و مفصل به تصحیح کتاب و انتشار آن همت گماشت و این کتاب را به دیگران رساند. اگر استاد دانش‌پژوه این کتاب را چاپ نکرده بود، این اثر بزرگ از بین می‌رفت و متأسفانه ما این آثار را نمی‌خواندیم.

چرا خواجه باید سه کتاب اخلاق با سه سبک مختلف بنویسد؟ فیلسوف مشایی هیچ‌گاه سبک‌ها را با هم مخلوط نمی‌کند، زیرا فیلسوف مشایی بشدت به نظام فلسفی باور دارد و به آن پایبند است و مانند فیلسوفان امروز نیست که همه‌چیز را با هم مخلوط می‌کنند. بنابراین خواجه سه کتاب اخلاق با سه سبک خاص نوشت که هر یک نظام و رویکرد خاص خود را دارد.

حتی ابن‌سینا هم بسیار به این نظام‌مندی باور داشت و در ابتدای کتاب شفا نوشت: من در اینجا می‌خواهم به ‌مشرب مشائیان بنویسم و مشرب اصلی من چیز دیگری است که حکمت مشرقی است و در جای دیگر از آن حرف خواهم زد. ابن‌سینا حکمت مشاء را کامل کرد و به ‌اعتقاد من توانست آن را «اصل‌موضوعی» کند، چون ارسطو حکمت مشاء را به‌ صورت اصل‌موضوعی بحث نمی‌کرد. ابن‌سینا حتی منطق را هم اصل‌موضوعی کرد و این نکته بسیار مهمی است.

خواجه نصیرالدین طوسی یکی از این سه اثر اخلاقی را به مذهب مشایی نوشته، دیگری را عرفانی و آخری را هم برمبنای کلام عقلانی، قرآن و روایات به رشته تحریر در آورده است که این کتاب اخیر همان «اخلاق محتشمی» است.

خواجه نصیرالدین طوسی، بنیانگذار کلام عقلی شیعی است. جایگاه او بقدری شناخته شده است که حتی در چین او را به نام‌های دیگری که برای ما معمول نیست می‌شناخته‌اند و در این کشور مشهور بوده است. در اخلاق ناصری خواجه که مبنای آن حکمت مشاء است، همه استدلالات عقلی و بحث‌های نظری عقلی درباره اخلاق است و چیزی از عرفان در آن دیده نمی‌شود، اما اخلاق محتشمی، قرآنی و بر مبنای فهم عقلانی از قرآن است که با رساله‌های عرفانی تفاوت‌های زیادی دارد.

این کتاب در 40 باب نوشته شده و در آن از بهترین آیات و روایات اسلامی استفاده شده است؛ نکته‌ای که باید برای ما مهم و محل تأمل باشد، انتخاب منحصر به فرد خواجه است. او از آیات عجیبی استفاده می‌کند، از اخبار نبوی سود می‌برد، اما چیزی که او را ممتاز می‌کند این است که از اخبار علوی و ولوی استفاده کرده که در دو کتاب دیگر و آثار دیگری که در آن زمان نوشته شده، دیده نمی‌شود. او از نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه که منابع اصیل شیعی هستند استفاده می‌کند، اما نمی‌توان گفت که کتاب او یک کتاب کلامی صرف است، او کلام را عقلانی به کار می‌برد و تحولی را در این علم به وجود می‌آورد. ما پیش از او در عالم شیعه کلام عقلانی و فلسفی نداشتیم.

حدود 1500 آیه و روایت در این اثر استفاده شده و عجیب این است که بسیاری از اهل‌سنت درباره آن شرح نوشته‌اند. او این کتاب را نه برای خواندن بلکه برای اندیشیدن نوشته است، این کتاب را به‌ سفارش ناصرالدین محتشم برای داعیان اسماعیلی نوشت تا آنها این کتاب را الگوی فکری و اخلاقی خود قرار دهند. بنابراین انتخاب آیات و روایات در این اثر بسیار مهم و عجیب است. این کتاب می‌خواهد نقشه راه را نشان دهد و نیاز به تعمق دارد.

اساسا برنامه دین، تخلق و اخلاقی کردن انسان‌هاست. متأسفانه ما اخلاق را در مرحله پایینی قرار می‌دهیم، در حالی که اخلاق اصل دین و دیانت است. امروز بسیاری برای تحقیق و حتی الگوبرداری در اخلاق به‌سراغ غربی‌ها می‌روند که البته کار بدی نیست و در عمل خوب است که چیز مفید و آموزنده را از دیگران هم یاد بگیریم ولی از دل آن آموزه‌های اخلاقی، اخلاق اسلامی بیرون نمی‌آید. به‌جای آن می‌توان به مسائلی که در سنت حکمی ما ازجمله آثار خواجه است، رجوع کرد که در آن اخلاق اسلامی وجود دارد. مثلا یکی از مسائلی که در کتاب خواجه آمده اشک ریختن از خوف خداست که این را در اخلاق یونانی نداریم، یا چشم را از حرام پوشیدن و... در مکاتب دیگر وجود ندارد. رجوع به چنین آثاری در جهان امروز، سخت مورد نیاز ماست و من همه شما را به مطالعه و تعمق در کتاب «اخلاق محتشمی» خواجه توصیه می‌کنم.

عده‌ای در غرب به عیسی و اخلاق مسیحی ایراد گرفته‌اند، زیرا اخلاق ضعیفان است و گفته اگر کسی به یک طرف صورت تو سیلی زد، طرف دیگر را هم بیاور تا سیلی بزند؛ آموزه «بدی را با خوبی پاسخ گفتن»، در قرآن به صورت یک اصل اخلاقی ارائه شده و آیات زیادی به ما توصیه می‌کند که همیشه بدی را با خوبی جبران کن، زیرا باعث می‌شود دشمن تو، گرم‌ترین دوست تو شود. این مقام، مقام صبر است که به‌گفته قرآن بهره عظیم می‌برد. قرآن درباره 12 موضوع از واژه عظیم استفاده می‌کند که یکی از آن موارد، موضوع «اخلاق» است.