مورچه‌ها؛ غریبه‌های آشنا

قدمت ساختارهای اجتماعی پرده بالان حداقل به 65 تا 145 میلیون سال پیش و دوره زمین‌شناسی کرتاسه می رسد. مورچه ها را تقریباً در تمام نقاط این کره خاکی به استثنای قطب جنوب و برخی جزایر دورافتاده و بکر می‌توان پیدا کرد.

زندگی مورچه‌ها حاصل یک دگردیسی کامل چهار مرحله‌ای شامل تخم، لارو، شفیره و مورچه بالغ است. مورچه‌های کارگر بدون بال شاید یکی از شایع‌ترین موجودات زنده‌ای هستند که ما از بدو تولد حضور آنها را درکنار خود احساس کرده‌ایم. هرچند که مورچه‌های کارگر تنها مورچه‌های بالغ نیستند، ولی در کل مورچه های بالغ به سه گروه تقسیم می‌شوند: ملکه‌ها، نرها و کارگران.

تقسیم وظایف

مورچه‌های ملکه، بزرگ‌ترین مورچه‌های کلونی هستند که نه‌تنها تخم می‌گذارند بلکه حتی محل لانه را نیز مشخص می کنند. علاوه بر این، آنها در غذا دادن و تیمار لاروها هم به مورچه‌های کارگر کمک می‌کنند. در برخی گونه‌ها، هر کلونی تنها یک ملکه دارد، اما در برخی دیگر از جمله مورچه‌های آرژانتینی ممکن است یک کلونی، چند ملکه داشته باشد.

مورچه‌های نر به هیچ وجه در فعالیت‌های کلونی خود مشارکت نمی‌کنند و دو هفته پس از جفت‌گیری می‌میرند. مورچه‌های آشنای کارگر نیز ماده‌های نازا و عقیم هستند.

مورچه‌های کارگر برخی از گونه ها مثل مورچه‌های نجار و مورچه‌های آتشین، پلی‌مورفیک یا چندریخت هستند و ابعاد بدن آنها متغیر است. در این گونه‌ها مورچه‌های کارگر اصلی یا بزرگ‌تر نسبت به مورچه‌های کوچک‌تر، وظایف بیشتر و سخت‌تری دارند، اما در برخی از گونه‌ها همانند مورچه‌های آرژانتینی، ابعاد بدن کارگرها مشابه است. مورچه‌های آرژانتینی کارگر باتوجه به سن، وظایف را میان خود تقسیم می کنند.

در این نوع، بزرگ‌ترها معمولا غذا جمع‌آوری می‌کنند و جوان‌ترها وظیفه بازپخش و ذخیره غذا، ساختن تونل، دفاع از کلونی و مهم‌تر از همه غذا دادن، تیمار، جابه‌جایی و حفاظت از لاروها را به عهده دارند.

تفاوت مورچه با موریانه

مورچه‌ها بسیار شبیه موریانه‌ها هستند و برخی، آنها را با یکدیگر اشتباه می گیرند. اما باید گفت میان‌تنه مورچه‌ها یا همان قسمت بین ناحیه شکمی و قفسه سینه، خیلی باریک است در حالی که موریانه‌ها به طور کل فاقد این قسمت هستند. مورچه ها همچنین سرهای بزرگ، شاخک‌های بزرگ سرکج و آرواره‌های قوی دارند. شاخک‌ها یا آنتن‌های سرکج با خمیدگی منحصربه‌فرد یکی از مشخصات بارز مورچه ها و برخی از حشرات اجتماعی است. حشره‌شناسان به موریانه‌ها و مورچه‌های بالغ بالدار «اَلِیت» می گویند.

این عبارت مشخصا به مورچه‌ها یا موریانه‌هایی اطلاق می‌شود که دوره بلوغ خود را طی کرده‌اند. موریانه‌های بالدار الیت بسیار شبیه مورچه‌ها هستند و در این زمان تفکیک آنها برای غیرمتخصصان بسیار سخت است. اما کلیدهای ساده‌ای برای این تشخیص وجود دارد. به عنوان مثال مورچه الیت شاخک‌های خمیده و چهار بال دارد که دو بال جلویی از دو بال عقبی بزرگ‌تر است و تنه فوق‌العاده باریکی هم دارد. در حالی که شاخک‌های موریانه الیت شبیه دانه تسبیح است، بال‌های جلویی و عقبی همسان و تنه پهنی هم دارد.

الیت ها در شرایط مناسب (از جمله درجه حرارت، نور کافی و وزش متعادل باد) کلونی خود را ترک می‌کنند و با حفظ فاصله مناسب از کلونی قبلی، کلونی جدید را تشکیل می‌دهند. به مهاجرت دسته جمعی الیت‌ها از کلونی نیز «پرواز پراکنشی به منظور زادآوری» گفته می‌شود. موریانه‌های نر و ماده پیش از زادآوری بال‌های خود را از دست می‌دهند و سپس در یک مکان مناسب اعم از خاک یا حتی یک تکه چوب، کلونی جدیدی می‌سازند. در حالی که چرخه حیات مورچه‌ها متفاوت است. مورچه نر پس از باردار شدن مورچه ماده، می‌میرد و مورچه ماده به تنهایی محل مناسب برای لانه را پیدا می‌کند.

گونه‌های مختلف، عادات مختلف

بیشتر از ده هزار گونه مورچه در سراسر جهان شناخته شده است. برخی گونه‌های مورچه‌ها ارزش زیادی در کنترل آفات به شکل طبیعی دارند. شاخک‌های روی سر مورچه‌ها، یکی از کلیدهای شناسایی برای تفکیک گونه‌های مختلف است. دانشمندان برای شناسایی گونه، معمولا دو بخش از این اندامک را مورد بررسی قرار می‌دهند: میله اصلی و دوم ناحیه گرز مانند انتهایی که البته این مورد آخر در برخی از گونه‌ها وجود ندارد.

مورچه‌های نجار از جمله شناخته‌شده‌ترین سررده مورچه‌ها هستند. آنها در اغلب نقاط جهان به صورت بومی یافت می‌شوند و طول بدنشان هم بین نیم تا 54/2 سانتی‌متر است. وجه تسمیه این مورچه‌ها به واسطه علاقه مفرطی است که برخلاف موریانه‌ها به چوب‌های نمدار دارند، چنانچه حتی لانه‌سازی روی این نوع چوب‌ها را نیز ترجیح می‌دهند. اما باید به خاطر داشت آنها برخلاف موریانه‌ها چوب نمی‌خورند. مورچه‌های نجار اغلب از بقایای حشرات مرده تغذیه می‌کنند. یکی از غذاهای مورد علاقه مورچه‌های نجار، مایع چسبناک غنی از شکری است که توسط شته‌ها تولید می‌شود.

تحقیقات نشان داده که این مساله بر دیرزیستی شته‌ها نیز تاثیر مثبتی دارد. از طرف دیگر سایر ترشحات گیاهی نیز مورد علاقه مورچه‌های نجار است. مورچه‌های کارگر نجار پس از یافتن غذا، کوتاه‌ترین مسیر دسترسی به آن را با فرمون‌های خود (مواد شیمیایی محرک اعضای یک گروه خاص از گیاهان یا جانوران) مشخص می‌کنند و سایرین نیز در یک پروسه هماهنگ این مسیر را تا تخلیه کامل منبع غذایی رفته و بازمی‌گردند.

چند گونه از مورچه‌های جنس Solenopsis را با نام مورچه‌های آتشین می‌شناسند. این مورچه‌ها اغلب رنگ قهوه‌ای روشن و توانایی گاز گرفتن دارند. این مورچه ها در فضای باز، لانه‌های تپه مانند مشخصی می‌سازند و اغلب از گیاهان جوان، دانه‌ها و برخی اوقات جیرجیرک‌ها تغذیه می‌کنند.

البته این مورچه‌ها سابقه حمله منجر به مرگ به برخی از موجودات کوچک‌تر را نیز دارند. مورچه‌های آتشین برخلاف سایر مورچه‌ها که گاز می‌گیرند و سپس روی زخم اسید می پاشند، فقط گاز می گیرند تا نقطه اتکایی پیدا کنند و سپس از ناحیه شکمی نیش می‌زنند و سم خود از جنس آلکالوئید (ماده شیمیایی حاوی ترکیبات نیتروژنی) را وارد بدن قربانی می‌کنند. این نیش برای انسان‌ها دردناک و شبیه سوختگی ناشی از آتش است.

گردن‌های باریک‌تر از مو، اما محکم

تازه‌ترین اخبار درباره مورچه‌ها حاکی از آن است که ربات‌های فضانورد آینده به احتمال زیاد از ساختار خاص بدنی مورچه‌ها الهام گرفته خواهند شد. اما چرا مورچه‌ها تا به این اندازه توجه محققان را به خود جلب کرده‌اند؟ ابتدا بهتر است به تازه‌ترین تحقیقاتی که روی مورچه‌ها انجام شده، اشاره شود. برای تحقیق روی مورچه‌ها از روش‌هایی نظیر عکسبرداری‌های الکترون میکروسکوپی، اشعه X و میکروسی تی اسکن‌ها استفاده می‌شود. در یک تحقیق علمی محققان مورچه‌ها را در هوای سرد بیهوش کردند و از یک نوع دستگاه خاص سانتریفیوژ (گریز از مرکز) نیز برای سنجش میزان نیرویی که می‌تواند گردن مورچه‌ها را دفرمه کند، استفاده کردند. تحقیقات آنها نشان داد نیرویی بین 3400 تا 5000 بار بیشتر از وزن متوسط بدن مورچه‌ها می‌تواند باعث گسیختگی گردن آنها شود و این درست همان قابلیتی است که محققان برای ساخت ربات‌های آینده روی آن تکیه خواهند کرد.

عادات غذایی عجیب

در مجموع مورچه‌ها در رده همه چیزخواران جای دارند، آنها معمولا از شهد گیاهان، دانه‌ها، قارچ‌ها یا حشرات تغذیه می‌کنند. اما برخی از مورچه‌ها رژیم‌های غذایی کاملا نامتعارفی دارند.

به عنوان مثال مورچه‌های جنگجو ممکن است مارها، پرندگان و حتی پستانداران کوچک را شکار کنند. یک گونه مورچه به نام Allomerus‌/‌decemarticulatus در آمازون زیست می کند که با مشارکت گروهی، تله‌هایی از فیبر گیاهان می‌سازد.

این تله‌ها حفره‌های متعددی دارند و زمانی که یک حشره روی یکی از آنها می نشیند، به ناگاه با آرواره‌های صدها مورچه شکارچی روبه‌رو می‌شود.

یک گونه مورچه به نام مورچه زرد دیوانه (Anoplolepis ‌/‌gracilipes) نیز عادت به ساخت سوپرکلونی‌هایی با چند ملکه دارد. معرفی ناخواسته این گونه در اوایل قرن 20 میلادی به جزیره کریسمس استرالیا، یک هجوم مخرب غیرقابل باور را رقم زد.

این مورچه در حال حاضر تهدیدی جدی برای جمعیت خرچنگ‌های قرمز بومی این منطقه است. مورچه‌های زرد دیوانه نه‌تنها خرچنگ‌های قرمز را از لانه‌های زیرزمینی خودشان بیرون می‌کنند بلکه حتی آنها را باوجود جثه نسبتا بزرگشان می خورند./ ضمیمه سیب

فرناز حیدری‌
کارشناس ارشد مهندسی محیط زیست

منابع: UMN، UFL، ThruthDive، UCDavis، National Geographic، MSUCares