مالیات، شاه‌کلید اقتصاد بدون نفت

این رانت و درآمد بادآورده برای ایران مانند سایر کشورهای نفتخیز، نفت است. رانت‌ها چند ویژگی دارند؛ نخست این که بخش بزرگی از درآمد دولت‌ها را تشکیل می‌دهد، دوم این که برای آن زحمت زیادی کشیده نمی‌شود و در نهایت نیز همین راحتی، اقتصاد کشور را سخت به آن وابسته و متصل می‌کند. با این حال همان طور که رانت‌ها سهم زیادی در درآمد دولت دارند، اما این بخش از درآمد همیشگی و پایدار نیست. بنابراین کارشناسان اقتصادی می‌گویند منبع درآمد واقعی و پایدار هرگز براساس رانت شکل نمی‌گیرد و لذا نفت رانت نیست.

به زعم آنها اقتصاد هر کشور برای توسعه و رشد پایدار و متوازن به «طور حتم» نیاز به درآمد پایدار و مستمر دارد. بسیاری از منابع یا راه‌ها می‌تواند به عنوان درآمد مطرح باشد، اما دولت و حکومت نمی‌تواند به دلیل نوع عملکرد و سیاستگذاری و وظایف اصلی و صیانتی خود از هر نوع درآمدی استفاده کند. مثلا ممکن است بخشی از درآمد دولت از محل تجارت یا کنترل تجارت باشد، اما نمی‌تواند خود مانند یک تاجر، کالا خرید و فروش کند.

اینجاست که موضوع درآمد پایدار و ثابت برای توسعه و رشد اقتصادی اهمیت پیدا می‌کند. یکی از این درآمدهای پایدار که در بیشتر جوامع و دولت‌ها بسیار موثر و به درآمد پاک معروف است، «مالیات» است.

مالیات علاوه بر تامین درآمد دولت یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین ابزارهای سیاستگذاری مالی برای کنترل و توزیع عادلانه درآمد در جامعه است. اینچنین است که در ایران - که صاحب یک اقتصاد رانتی نفتی است و این رانت همیشه در معرض تهدید و تحریم است - گسترش دریافت مالیات و افزایش سهم مالیات در درآمدهای دولت اهمیت ویژه‌ای می‌یابد. براساس آخرین آمار موجود، سهم مالیات در تامین هزینه‌های جاری دولت 44 درصد است حال آن که این رقم در کشورهای پیشرفته تا 80 درصد برآورد می‌شود. همچنین سهم مالیات از تولید ناخالص داخلی 8/6 درصد است که در کشورهای جهان تا 40 درصد نیز افزایش یافته است. براساس قانون برنامه پنجم تا پایان برنامه سهم مالیات در تولید ناخالص داخلی باید به 10 درصد برسد، هدفی که سازمان امور مالیاتی از هم‌اکنون تحقق آن را رد می‌کند. با این حال کارشناسان اقتصادی می‌گویند حال که تحریم‌ها تکیه بر درآمد نفت را مضر و حتی خطرناک کرده‌اند رشد درآمدهای مالیاتی به عنوان شاه‌کلید تحقق اقتصاد بدون نفت باید در دستور کار جدی حاکمیت قرار گیرد؛ موضوعی که دشوار، اما شیرین است.

درآمد مطمئن مالیاتی

در تعریف مالیات در ادبیات اقتصادی، این درآمد پرداختی الزامی و بلاعوض ذکر شده. به همین دلیل مالیات یکی از پایدارترین و همیشگی‌ترین درآمدهای دولت به حساب می‌آید. البته دولت در قبال مالیاتی که دریافت می‌کند باید هزینه خدماتی را که ارائه می‌کند پوشش دهد؛ از خدمات دفاعی گرفته تا امنیتی و بهداشتی. بنابراین میزان مالیات دریافتی دولت را با خدماتی که دولت ارائه می‌کند باید مقایسه کرد. یعنی اگر دولت قصد افزایش نرخ یا پایه مالیاتی را دارد، باید دید در مقابل کدام یک از خدمات دولت و به چه مقداری افزایش پیدا می‌کند. شاید یکی از دلایل مالیات‌گریزی افراد و این که رغبتی به پرداخت مالیات ندارند از همین موضوع سرچشمه می‌گیرد که بیشتر مواقع خدمات دولتی کیفیت بالایی ندارد یا در حدی ارائه می‌شود که شامل همه افراد نمی‌شود.

بسیاری از کارشناسان اقتصادی به این موضوع هم اشاره می‌کنند که دریافت و پرداخت مالیات بستگی به عملکرد دولت و حجم دولت دارد. هر چه دولت بزرگ‌تر و حجم بیشتری داشته باشد، بیشتر مالیات صرف هزینه‌های خود دولت در قالب بودجه‌های سنواتی شده و برای خدمات دیگر صرف نخواهد شد. بنابراین عملکرد دولت در حوزه مالیات یکی از عناصر کلیدی است. لذا اگرچه گفته می‌‌شود مالیات، شاه‌کلید اقتصاد بدون نفت است، اما این حرف به آسانی تحقق پیدا نمی‌کند و مستلزم تغییرات بسیاری است؛ از تغییرات فرهنگی گرفته تا تغییرات در قوانین و اندازه و حجم دولت. مالیات، ارتباط مستقیم با رشد درآمدهای ملی (تولید ناخالص داخلی)، سرانه درآمد ملی، رونق اقتصادی، تورم، سطح اشتغال در کل کشور و میزان و نحوه تعیین دستمزد دارد و مهم‌تر از همه این که جامعه ایران باید به باور پرداخت مالیات و نقش آن در اقتصاد کشور برسد.

مالیات‌های مستقیم

مالیات‌هایی است که مشخصات پرداخت‌کنندگان آنها برای سازمان امور مالیاتی کشور مشخص است. در واقع این نوع مالیات به طور مستقیم از دارایی و درآمد افراد کسر می‌شود. مالیات‌های مستقیم به دو دسته تقسیم می‌شود:

مالیات بر دارایی: مالیاتی است که به اموال و دارایی شخص تعلق می‌گیرد. این نوع مالیات شامل این موارد است: مالیات بر ارث، مالیات بر حق تمبر، مالیات بر درآمد اتفاقی، مالیات بر سالانه املاک و مالیات بر مستغلات مسکونی خالی.

مالیات بر درآمد: مالیاتی است که براساس نرخ مالیاتی مقرر در همان سال از درآمدهای به دست آمده توسط اشخاص حقیقی و حقوقی دریافت می‌شود. این نوع مالیات شامل این موارد است: مالیات بر درآمد املاک، مالیات بر درآمد کشاورزی، مالیات بر درآمد حقوق، مالیات بر درآمد مشاغل، مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی، مالیات درآمد اتفاقی و مالیات بر جمع درآمد ناشی از منابع مختلف.

مالیات‌های غیرمستقیم

این گروه از مالیات‌ها، مالیات‌هایی است که مشخصات پرداخت‌کننده آن برای سازمان مالیاتی کشور نامشخص است. این مالیات‌ها به قیمت نهایی کالاها و خدمات اضافه و به مصرف‌کننده تحمیل می‌شود. این مالیات به دسته‌های زیر تقسیم می‌شود:

مالیات بر واردات: مالیات بر حقوق گمرکی، مالیات بر سود بازرگانی، مالیات بر حق ثبت سفارش کالا، مالیات بر واردات خودرو و مالیات بر حق ثبت. مالیات بر مصرف و فروش: مالیات بر فرآورده‌های نفتی، مالیات بر تولید الکل طبی و بهداشتی، مالیات بر نوشابه‌های غیرالکلی، مالیات بر فروش سیگار، مالیات بر خودرو، مالیات بر نقل و انتقال خودرو، مالیات بر حق اشتراک تلفن‌های خودکار و خدمات مخابراتی بین‌المللی، مالیات بر نوار ضبط صوت و تصویری، مالیات فروش خاویار، مالیات بر ارزش افزوده (از ابتدای مهر 87 به اجرا گذاشته شده است.)

مالیات بر ارزش افزوده

یکی دیگر از موضوعات مهم در وضع و پرداخت مالیات، محاسبه مالیات است. یعنی بحث بر سر این که این مالیات از نوع مالیات بر درآمد یا مالیات بر اموال باشد. گرچه در حال حاضر اظهارنامه‌های مالیاتی با شیوه‌های خاص و به صورت الکترونیک ارائه می‌شود، اما هنوز هم بر سر این موضوع بحث می‌شود. این موضوعات بخصوص پس از مالیات بر ارزش افزوده شدت گرفت. با آمدن مالیات بر ارزش افزوده در تخمین و ارزیابی میزان درآمدها تغییرات اساسی به وجود آمد.

مالیات بر ارزش افزوده مالیات به نسبت ساده‌‌ای است و جزو مالیات‌های مدرن به حساب می‌آید. از دیدگاه اقتصادی، ارزش افزوده مابه‌التفاوت ارزش ستانده و ارزش داده است، اما در تدوین قانون به لحاظ ارائه نگرش مطلوب اجرایی، این تعریف براساس استانداردهای حسابداری و با تکیه بر روش صورتحساب ارائه می‌شود. بر این اساس، ارزش افزوده را تفاوت ارزش کالاها و خدمات عرضه شده با ارزش کالاها و خدمات خریداری شده یک شخص در یک دوره معین تعریف می‌کنند. با توجه به این تعاریف، مالیات بر ارزش افزوده نوعی مالیات چند مرحله‌ای است که در مراحل مختلف از زنجیره تولید یا خدمات ارائه شده اخذ می‌شود. این مالیات در واقع نوعی مالیات بر فروش چند مرحله‌ای است که خرید کالاها و خدمات واسطه‌ای را از پرداخت مالیات معاف می‌کند. بد نیست بدانید اولین مالیات بر ارزش افزوده در کشور آلمان بعد از جنگ جهانی دوم طراحی و وضع شد.

تا پیش از وضع قانون مالیات بر ارزش افزوده بخصوص در حوزه مالیات اصناف این مشکل وجود داشت که چه کسی، چطور و به چه مقداری درآمد دارد؟ آیا درآمدی که برای وضع مالیات اعلام می‌شده حقیقی بوده یا خیر و... اما تجربه ثابت کرد وضع مالیاتی همچون مالیات بر ارزش افزوده تا حدودی می‌تواند به این فهم کمک کند و باعث شود مالیات از مصرف‌کننده دریافت شود. با این حال، اجرای این مالیات هنوز با مشکلات خاص خودش همراه است. این که بسیاری از مصرف‌کنندگان مثل اقشار متوسط کارگران و کارمندان بر این اعتقادند که بیش از اقشار دیگر و زودتر مالیات را پرداخت می‌کنند و مالیات برارزش افزوده دریافت یک مالیات مضاعف از آنهاست، یکی از این چالش‌هاست.

فرار مالیاتی

یک موضوع اساسی که درباره مالیات وجود دارد، این است که مالیات چطور و تا چه مقداری باید گرفته شود. بسیاری از کارشناسان موافق افزایش مالیات بر این موضوع تکیه دارند که در کشورهای پیشرفته بین 60 تا 80 درصد درآمدهای دولت از مالیات تامین می‌شود و درآمد و بودجه دولت در یک روال مشخص مالیات‌محور است، اما بسیاری از کارشناسان معتقدند برای افزایش مالیات‌ها باید برای هر کشوری به شرایط اقتصادی آن کشور نگاه کرد. برای مثال، پایه و نرخ مالیات در کشور ایران را نمی‌توان با کشوری مثل آلمان و حتی ترکیه مقایسه کرد. میزان مالیات در ایران را باید با کشوری مثل ایران که درآمد نفتی دارد مقایسه کرد چراکه استخراج نفت که به عنوان انفال در اختیار دولت است و دولت به نیابت از مردم آن را استخراج می‌کند و می‌فروشد، لذا بخشی از درآمد دولت از این محل تامین می‌شود. در مجموع با توجه به شرایط وضع و اخذ مالیات در ایران به نظر می‌رسد تنها گروهی که در ایران مالیات مستمر و رضایت‌بخش می‌پردازند، کارگران و کارمندان هستند که مالیات آنها از روی درآمد یا به عبارت بهتر حقوق آنها حتی پیش از دریافت حقوقشان دریافت می‌شود. بعد از آن نوبت به تمام افرادی می‌رسد که به نوعی درآمد دارند و باید مالیات این درآمد را بپردازند، اما فقط بخشی از افرادی که درآمد دارند مالیات پرداخت می‌کنند. مثلا کسانی که مغازه دارند مالیات پرداخت می‌کنند، اما کسانی که خرید و فروش غیررسمی می‌کنند و مغازه‌ای ندارند یا اصلا خرید و فروش آنها جایی ثبت نمی‌شود مالیاتی هم نمی‌دهند. خیلی از افرادی که تولید می‌کنند، اما تولیدات آنها در هیچ جا ثبت نمی‌شود نیز مالیاتی نمی‌دهند. از سوی دیگر، بسیاری از مشاغل نیز فعالیتشان ثبت می‌شود و مالیات هم می‌دهند، اما مالیات واقعی متناسب با درآمدشان را نمی‌پردازند. همه اینها به نوعی فرار مالیاتی محسوب می‌شود. البته این به غیر از نهادها و سازمان‌هایی هستند که به طور کلی از پرداخت مالیات معاف هستند. لذا هنوز هم این سوال پابرجاست که این مالیات را چه کسانی و چطور باید پرداخت کنند؟ بیشتر کارشناسان معتقدند به دلیل نبود یک سیستم یکپارچه اطلاعات شهروندی (براساس بیمه تامین اجتماعی، مشاغل یا حتی خود مالیات) تخمین مالیات‌ها به خوبی اجرا نمی‌شود و عدالت مالیاتی ضعیف است.

نفت، مانع دریافت مالیات

به طور خلاصه این نفت و مالیات است که عمده‌ترین سرفصل‌های درآمدی دولت ایران را تشکیل می‌دهد. از روزی که ایران تصمیم گرفت راه توسعه را بپیماید همه اقتصاددانان داخلی و خارجی توصیه کردند وابستگی درآمد و بودجه دولت به نفت باید کم شود؛ چراکه پول نفت همیشگی نیست. این پول درآمد نیست، بلکه ثروتی است که باید صرف سرمایه‌گذاری و توسعه زیرساخت‌ها شود، اما مالیات به دلیل این که بر درآمدها یا دارایی‌های دائما در حال رشد وضع می‌شود؛ می‌توان این نوع درآمد را پایدار دانست. با توجه به این تعاریف، می‌توان گفت هر چه وضع اقتصاد و رونق آن بهتر باشد می‌توان امیدوار بود درآمد مالیاتی برقرار و مستمر است. از سویی، بهبود وضع اقتصادی و رونق کسب و کار نیز ارتباط مستقیم با سیاستگذاری و بودجه دولت دارد. از طرف دیگر تا زمانی که درآمد دولت بر پایه درآمد نفت بوده و قوانین مالیاتی بر همین منوال باشد، رشد درآمد مالیاتی چندان امیدبخش نخواهد بود. به این موضوع در برنامه چهارم و پنجم توسعه نیز توجه شده بود. طبق برنامه چهارم توسعه (89 ـ 84) قرار بوده سالی 10 درصد از اتکای بودجه به نفت کاسته شود، اما به سبب عملکرد دولت این کار رخ نداد. در برنامه پنجم توسعه هم قرار است سالی 15 تا 20 درصد از اتکای بودجه به نفت کاسته شود که هنوز معلوم نیست این امر محقق شده یا نه، چون از ابتدای اجرای برنامه پنجم تاکنون هیچ گزارشی از نحوه اجرا یا عملکرد برنامه پنجم توسعه منتشر نشده است.

روش های دریافت مالیات

روش های دریافت مالیات انواع مختلفی دارد و بنابر تعاریف رایج در هر شغل وطبقه ممکن است انواع متفاوت مالیات دریافت شود. همچنین فهم برخی اصطلاحات​​ در بحث مالیات مهم و موثر بوده و به درک شیوه های دریافت آن کمک می کند . نرخ مالیات و پایه مالیاتی این دو اصطلاح مهم است: ​

پایه مالیاتی: در زبان ساده پایه مالیاتی یعنی چیزهایی که دارای ارزش است و می‌توان براساس ارزش بر آنها مالیات وضع کرد؛ مثل مالیات بر درآمد، مالیات بر خرید و فروش، مالیات بر ثروت، مالیات بر سرمایه (مالیاتی است که در ایران هنوز وجود ندارد) و... .

نرخ مالیات: یعنی میزانی از مالیات که باید وضع و اخذ شود. البته در برخی موارد مالیات محاسبه شده با مالیات اخذ شده متفاوت است. مثلا در مورد موسسه‌های غیرانتفاعی یا عام‌المنفعه، عملکرد مالی آنها به طور کامل حسابرسی شده و گزارش‌های مالی تائید می‌شود، اما به دلیل غیرانتفاعی یا عام‌المنفعه بودن، میزان مالیات اخذ شده صفر خواهد بود. البته در همین نرخ مالیاتی باز هم انواع مختلف مالیات وجود دارد؛ مثل مالیات تصاعدی، تنازلی، تعادلی و... البته مالیات تعادلی کمتر در محاسبات و پایه‌های مالیاتی وجود دارد.

مالیات تصاعدی: مالیات کسانی که از درآمد بیشتری برخوردارند به صورت تصاعدی افزایش می‌یابد و درصد بیشتری از درآمدشان را باید به عنوان مالیات پرداخت کنند. به همین دلیل میزان مالیات هماهنگ با میزان رشد درآمد بالا می‌رود. در نوع تصاعدی ثروتمندان به مراتب بیشتر از فقرا مالیات می‌پردازند و قشرهای فقیر جامعه در بلند کردن اهرم سنگین مالیات سهم بسیار کمتری دارند.

مالیات تنازلی: عکس روش تصاعدی است؛ یعنی نظام مالیاتی کشور به گونه‌ای تنظیم شده که هر چه درآمد پایین‌تر باشد افراد باید مالیات بیشتری بپردازند و در برابر آنانی که از ثروت بیشتری برخوردارند مالیات کمتری می‌پردازند. روش مالیات تنازلی می‌تواند هم به طور مستقیم و هم به طور غیرمستقیم قابل اعمال باشد.

مالیات تعادلی: حد وسط و میانگین روش‌های تصاعدی و تنازلی مالیاتی است؛ یعنی درآمدهای بالا و درآمدهای پایین هر دو به طور مساوی مالیات می‌پردازند که البته این نوع مالیات نمی‌تواند روش موثری باشد؛ زیرا چگونه کسانی که از ثروت بیشتری برخوردارند مانند کسانی که درآمد کمتری دارند به طور مساوی مالیات بپردازند؟

شیرین سعیدی / جام جم