وامبری برای گسترش مطامع عثمانی و تضعیف منافع ملی ایران تلاش می‌کرد

سیاحت یک درویش دروغین

«آرمینیوس وامبری»، یکی از پررمز و رازترین پژوهشگران، جهانگردان و جاسوسان اروپایی متخصص در شرق نزدیک، ایران، ترکیه و آسیای مرکزی است.
کد خبر: ۶۲۷۴۵۳

او را نخست با کتاب «سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه»، با نام «آرمینیوس وامبری» دانشمند و سیاح مجارستانی دیدم ‌و با آثارش آشنا شدم. این کتاب سال 1343 شمسی توسط انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب و با ترجمه فتح‌علی خواجه‌نوریان منتشر شده بود. کتاب شرحی بود بر زندگی یک شرق‌شناس اروپایی که سال‌هایی از عمر خود را با نام و لباس و دین مبدل در مناطق مختلف شرقی سفر و زندگی کرد و به پژوهش و نگارش موضوعات مختلف درباره آن مناطق پرداخت.

بعدها بتدریج فرصتی پیش آمد تا با زندگی و کارنامه این پدیده عجیب آشنایی بیشتری پیدا کنم، ولی همچنان به نظرم وامبری نیز همچون یکی از شرق‌شناسان غربی آمد که همه زندگی‌اش را وقف سوژه تحقیقاتی‌اش کرده است. این دیدگاه درباره او تا حدود هشت سال و نیم و زمان آزادسازی پرونده‌های وزارت خارجه بریتانیا درباره وامبری برای من باقی بود. این اسناد پنجره جدید و بسیار مهمی را بر زندگی و کارنامه او می‌گشاید.

آرمینیوس وامبری که به نام آرمین وامبری و فامیل بامبرگر یا وامبرگر نیز شهره است، نوزدهم مارس 1832 در مجارستان در یک خانواده فقیر یهودی به دنیا آمد. در یک سالگی پدرش فوت کرد و از دوازده سالگی استعداد شگرف خود را در یادگیری زبان‌های مختلف بروز داد. تقریبا در همان زمان به‌دلیل تنگدستی مجبور به ترک تحصیل، کارگری و مهاجرت به روستایی دور‌دست شد. ولی با پذیرش تدریس خصوصی پسر کدخدای ده، موفق شد به همراه او دوباره به مدرسه و تحصیل بازگردد.

وامبری در نوزده سالگی موفق شد به زبان‌های مجاری، لاتین، فرانسه و آلمانی مسلط شود و مدتی بعد نیز بسرعت با انگلیسی، زبان‌های اسکاندیناوی، روسی و زبان‌های صرب و اسلواک آشنا شد.

تقریبا از همان زمان وامبری دلبسته زبان و فرهنگ ترک و عثمانی شد. در بیست سالگی در سال 1852، برای کار به عثمانی رفت و ضمن دستیاری تنی چند از اشراف اروپایی، به عنوان مدرس زبان‌های اروپایی در کنستانتینوپل/ استانبول مستقر شد. با همین تخصص بود که وامبری با کمک دوستان محلی‌اش شهروند عثمانی شد و به خدمت برخی از رجال سرشناس عثمانی درآمد. در همین زمان بود که وامبری به دلیل آثار و ترجمه‌های پراکنده‌اش، بخصوص واژه‌نامه آلمانی ـ ترکی و آموختن لهجه‌های مختلف ترکی، از راه دور به عضویت فرهنگستان علوم مجارستان درآمد.

تحقیقات منتشرشده و دقیق اخیر نشان می‌دهد که وامبری بی‌گمان یکی از کوشندگان حرکت پان ترکیسم بود و برای گسترش مطامع ترکان عثمانی و تضعیف منافع ملی ایران تلاش می‌کرد. تا چند سال قبل، درباره نیات و اهداف وامبری تردید وجود داشت، ولی اکنون با گشوده شدن چند پرونده مهم دولتی در آرشیو ملی بریتانیا فاش‌شده که او در بخش اصلی زندگی خود تا دم مرگ، در استخدام رسمی با حقوق دستگاه امپراتوری بریتانیا بود و اسناد و مدارک رسمی این همکاری با ریز پرداخت‌های مربوط به آن نیز اکنون افشا و منتشر شده است.

او سال 1861 به بوداپست بازگشت و با دریافت حقوقش از فرهنگستان، در لباس یک درویش سنی و با نام جعلی رشید افندی از طریق ترابوزان، دریای سیاه به ایران رفت و پس از اقامتی چند ماهه در تهران، تبریز، زنجان، قزوین، شیراز و اصفهان به همراه عده‌ای از حجاج عازم مکه شد. او همچنین با سفر به آسیای مرکزی به مناطقی همچون خیوه، سمرقند و بخارا رفت و ضمن اقامت در همه این مناطق، به تحقیق و نگارش درباره تاریخ، زبان و جغرافیای آن مناطق پرداخت و پس از چند سال با ملحق شدن به گروهی از درویشان، از طریق ایران دوباره به عثمانی بازگشت. حکایات او از زندگی در ایران و دیگر مناطق شرقی بسیار حیرت‌انگیز، جذاب و خواندنی‌ است.

او سال 1864 به اروپا برگشت. در این سفر او به لندن آمد و به دلیل توانایی‌ها، دانش و ارتباطاتش توانست با جلب اعتماد مقامات بریتانیایی، تا آخر عمر به‌عنوان معتمد و مامور آن کشور، بخصوص در موضوع رقابت با روسیه و عثمانی در آسیای مرکزی، قفقاز و اقیانوس هند خدمت کرده و حقوق و مستمری دریافت کند. اسناد دقیق این ارتباطات و مکاتبات، سال‌ها پس از مرگ وامبری در سال 2005 به همراه تعدادی از فایل‌های شخصی او، در آرشیو ملی بریتانیا افشا و آزاد شد.

از همین زمان بود که وامبری بتدریج به انتشار دیگر آثار مهم خود از قبیل «سفر به آسیای میانه» دست زد. او یک سال بعد در سال 1865 در بازگشت به زادگاهش به مقام استادی زبان‌های شرقی در دانشگاه بوداپست رسید و تا سال 1905 و هنگام بازنشستگی‌اش در این مقام باقی ماند.

یکی دیگر از جنبه‌های جذاب زندگی وامبری، دوستی و آشنایی او با برام استوکر، خالق داستان‌های دراکولاست. گفته شده که نه‌تنها منبع الهام استوکر در نوشتن این داستان‌ها، وامبری بوده بلکه استوکر در چند بخش از داستان‌های خود از شخصیت وامبری نیز الهام و بهره گرفته است. سوای آشنایی آن دو، چند و چون بقیه نیز مورد اختلاف محققان و قابل بحث است.

آثار وامبری درباره زبان، فرهنگ، تاریخ، جغرافیا و سیاست در شرق بسیار متنوع و گسترده است. از میان آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: واژه‌نامه آلمانی ـ ترکی، سفرنامه آسیای مرکزی، سیر و سیاحت در ایران، طرح‌هایی از آسیای مرکزی، تاریخ بخارا، اسلام در قرن نوزدهم، آداب و رسوم در آسیای میانه، مردم ترک، داستان مجارستان، سفرها و ماجراهای آدمیرال سیدی علی رئیس در هند، افغانستان، آسیای مرکزی و ایران در سال‌های 1553 تا 1556، فرهنگ غربی در سرزمین‌های شرقی، موقعیت روسیه در آسیا، آسیای میانه و مساله مرزهای انگلیس و روسیه، کشمکش آینده بر سر هند و زندگینامه خود در دو مجلد با عنوان: آرمینیوس وامبری (1883)، زندگی و ماجراهای او و نبرد زندگی من (1904)‌.

سال 1978 نیز دو زندگینامه‌نویس انگلیسی داستان زندگی وامبری به نام درویش کاخ ویندزور را به زبان انگلیسی نوشته و منتشر کردند. نگارنده امیدوار است تا با انتشار متن یا خلاصه اسناد رسمی بریتانیایی و برخی دیگر از آثار به‌جا مانده شخصی او در آرشیوهای بریتانیایی به این مهم کمک کند.

دکتر مجید تفرشی / پژوهشگر آرشیو ملی بریتانیا

newsQrCode
ارسال نظرات در انتظار بررسی: ۰ انتشار یافته: ۰

نیازمندی ها