شاه اسماعیل و احیای تعزیه در ایران

تعزیه به معنای نمایشی است که در آن واقعه کربلا به دست افرادی که هریک نقشی از شخصیت‌های اصلی را بر دوش دارند، نشان داده می‌شود. این نمایش، نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایرانی ـ شیعی و بیشتر درباره کشته‌‌شدن حسین‌بن‌علی(ع) و مصائب اهل بیت است. در واقع، احیای مجدد تعزیه‌خوانی در سوگ سالار شهیدان کربلا، امام حسین(ع) توسط شاه اسماعیل اول انجام گرفته و دوران فترتی که از زمان معزالدوله دیلمی سنی‌مذهب در سال 352هـ.ق‌/‌963م. در برگزاری مراسم سوگواری برای سالار شهیدان به وجود آمده بود، به امر او پایان پذیرفت.

کد خبر: ۶۱۴۹۵۳

شاه اسماعیل اول خود را از سادات و فرزندان اهل بیت رسول اکرم(ص) می‌دانست و از طریق امام هفتم شیعیان دوازده امامی ـ امام موسی کاظم (ع) ـ نَسب خود را به مولا علی(ع) می‌رسانید. وی بعد از احیای تشیع دوازده امامی در ایران اجرای تعزیه را در میان هوادارانش رایج کرد. مؤلف تاریخ انقلاب اسلام در این‌باره می‌نویسد: ‌هر چند امرای شاه زبان فارسی را درک نمی‌کردند، با وجود این، خطبا به زبان فارسی مدح ائمه می‌کردند و در منبرها از مظلومیت امام حسین(ع) و شهادت او صحبت می‌داشتند و این امر تازگی نداشت، زیرا رسم تعزیه‌خوانی در روزهای اول ماه محرم از قدیم‌الایام مرسوم بوده و این‌گونه تعزیه‌‌خوانی‌ها در جهان تسنن هم وجود داشته است.

از طرفی، به دستور شاه در روزهای اول تا دهم محرم، قاریان قرآن و مداحان آل رسول اکرم(ص) و تعزیه‌خوان‌ها در مسجد شهر گرد می‌آمدند و در منابر به عزاداری شاه شهیدان کربلا می‌پرداختند. نویسنده تاریخ انقلاب اسلام می‌نویسد: «... در ماه محرم فقط در روز عاشورا مجلس عزایی منعقد کرده، یکی از وعّاظ، کتاب «روضه‌الشهدا» حسین واعظ کاشفی را بر منبر می‌خواند. [حضّار] ندبه و گریه می‌کردند. چون این کتاب به فارسی بود، غالب امرا متوجه نمی‌شوند...» همچنین نویسنده ادامه می‌دهد که دلیل انتخاب عنوان روضه و روضه‌خوانی این است که این کتاب (روضه‌الشهدا) برای مراسم عزاداری خوانده می‌شده و شخصی که این کار را انجام می‌داده، روضه‌خوان نامیده می‌شد.

شاه اسماعیل جهت حل این مشکل دستور داد تا ملا محمد بغدادی، مشهور به فضولی، کتابی در مقتل‌الحسین به زبان ترکی نوشته تا در ماه محرم وعّاظ از آن استفاده کنند. فضولی، کتاب خود را «حدیقه السعداء» نام نهاد.

دونالدسون در مقاله «غدیرخم» راجع به گذشته این مراسم مذهبی شیعیان امامیه می‌نویسد: شیعیان نمی‌توانستند مراسم عزاداری را تا سال 352 هـ.ق علنا انجام دهند و اگر مراسمی انجام می‌گرفت، غالبا در زیرزمین‌ها و مخفیگاه‌های شیعیان صورت می‌گرفت. در این سال بود که معزالدوله دیلمی، بغداد را فتح کرد و دستور داد شیعیان به مدت ده روز بازارها را سیاه بسته، مغازه‌ها را تعطیل کرده، لباس سیاه بپوشند و زنان با صورت‌های گِل مالیده‌شده در حالی که به سر و صورت خود می‌زنند در این مراسم شرکت کنند. به این ترتیب، رسم تعزیه‌خوانی همگانی شده به دیگر شهرهای ایران رسید و از آن تاریخ به بعد بود که روز غدیرخم برای شیعیان روزی عزیز شناخته شد و شیعیان امامیه موظف شدند همه ساله در این روز مراسم مخصوص برپا دارند.

تعزیه‌خوانی براساس رسم و رسوم تئاتر رومی بود. رومی‌ها به اجرای تئاتر در رابطه با حیات پهلوانان‌شان عادت داشتند و این نمایش‌ها حتی در جریان لشکرکشی‌ها نیز انجام می‌گرفت. طبق نظر نویسنده انقلاب اسلام، قبل از مسیحی‌شدن ایتالیا، نمایشنامه‌های اروپایی، شباهت‌هایی به تعزیه‌خوانی داشته است و همچنین نمایشنامه‌های اروپاپی (شبه تعزیه‌خوانی و تردستی) تا زمان اصلاحات پروتستان ادامه داشت. در دوره قاجار هم در اروپا و هم ایران، نمایش‌هایی از این دست اجرا می‌شد. بعد از اصلاحات پروتستان این نمایشنامه‌ها بازنویسی شد و به شکل امروزی درآمد.