هیچ کجای دنیا به هر کتابی اجازه انتشار نمی‌دهند

یکی از معاونت‌های مهم و پرحاشیه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت فرهنگی بوده است. همان طور که می‌دانیم هنوز تکلیف حوزه کتاب و نشر در دولت یازدهم مشخص نشده است. بگذارید گفت‌وگو را از نقش مدیریت در این حوزه آغاز کنیم.

بی‌اغراق می‌توان گفت معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یکی از مهم‌ترین بخش‌های مدیریتی در حوزه کتاب و نشر است؛ معاونتی بسیار اثرگذار و گاه پرحاشیه که معمولا طول مدیریت مسئولان آن بسیار کوتاه است. در سه دهه گذشته غیر از دوره مدیریت آقای مسجد جامعی که نسبت به دیگر معاون‌های فرهنگی عمر طولانی‌تری داشت و همین طور دوره دکتر محسن پرویز در زمان وزارت آقای صفارهرندی که علاوه بر آن در دوران آقای سیدمحمد حسینی هم مدیریتش حدود یک سال و اندی ادامه یافت، معمولا عمر مدیریتی این معاونت بسیار کوتاه است. مدیریتی کوتاه که فعالان نشر را با تصمیم‌گیری‌های متفاوت و کوتاه مدتی روبه‌رو می‌کند.

یکی از خواسته‌های مهم اهالی نشر از وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی عوض نشدن پی در پی مدیران در بخش کتاب است. امیدواریم وزیر محترم پیش‌بینی چهار سال آینده خود را داشته باشد و آن طور نباشد که مجبور شود بعد از مدت زمان کوتاهی معاونان خود را عوض کند.

از این بحث‌ها که بگذریم قوانین پیچیده‌ای که از سوی شورای عالی فرهنگی در چند سال گذشته وضع شده هم یکی از مشکلات پیش روی اهالی نشر است که امیدواریم با تعامل وزیر محترم ارشاد حل شود. قانونی که حتی اطلاع‌رسانی درستی در ارتباط با آن انجام نشده و بهتر است فکری به حال آن شود.

اشاره شما به کدام یک از قوانین مصوب از سوی شورای عالی فرهنگی ا‌ست؟

قوانین و مقررات جدیدی که سال 88 از سوی این نهاد فرهنگی وضع شد. این قوانین بیانگر این مطلب است که اگر به هر دلیلی که ناشر موفق به اخذ مجوز برای کتابی از سوی ارشاد نشود برای او در پرونده‌اش نمره منفی در نظر گرفته می‌شود. در صورتی که این مساله خلاف عرف است. اگر چنین مصوبه‌ای هم اجرایی شده هنوز به ناشران ابلاغ نشده است. این مسأله یکی از ایراداتی است که ناشران به آن معترض و خواهان بازبینی دوباره آن هستند.

به عنوان فردی که سال‌هاست در زمینه نشر مشغول فعالیت هستید مهم‌ترین ویژگی‌های یک مدیر موفق در این حوزه چه مواردی است؟

معاون فرهنگی باید درک بالایی از شرایط فرهنگی روز جامعه داشته باشد، در اتاقش به روی اهالی قلم و نشر باز باشد و به خواسته‌ها و انتقادات اهالی فرهنگ و کتاب گوش فرا دهد. از طرفی تصمیم‌گیری‌هایش هم به پشت درهای بسته خلاصه نشود و از تجربیات اهالی این بخش از فرهنگ نیز بهره گیرد.

مهم‌ترین خواسته من و بسیاری از همکارانم این است که معاون فرهنگی جدید کارگروهی متشکل از افراد باتجربه در زمینه نشر و کتاب تشکیل دهد. کارگروهی که با اهالی نشر، افراد یا تشکل‌های فعال در این حوزه تعامل خوب و نزدیکی داشته باشد. وقتی می‌پذیریم حاکمیت در هر نظامی حق نظارت دارد از این طرف هم باید قبول کنیم اهالی قلم و نویسندگان هم باید بتوانند آزادانه اندیشه خود را به آنها انتقال دهند.

تعامل میان کارگروه پیشنهادی مورد نظر و فعالان این عرصه از مهم‌ترین خواسته‌های ما فعالان عرصه نشر است. البته تاکید می‌کنم این تعامل باید دوسویه باشد و فقط در این صورت است که می‌توان به انتظار حل شدن تدریجی مشکلات نشست.

در ارتباط با برگزاری نمایشگاه‌های استانی و بین‌المللی چطور؟

در ارتباط با حضور در این رویدادهای فرهنگی هم به بررسی کارشناسانه پررنگ‌تری نیاز است. درباره نمایشگاه‌های استانی، بین‌المللی و خارجی در حوزه کتاب باید تعامل بیشتری میان مدیران فرهنگی و فعالان عرصه کتاب صورت پذیرد. در دوره‌ای وزارت ارشاد گروهی با عنوان مشاوران برای بررسی و انجام چنین نمایشگاه‌هایی وجود داشت، اما متاسفانه سال‌هاست به وجود آن بهایی داده نمی‌شود و کمرنگ شده است.

چند سالی است حوزه نشر حال و روز چندان خوبی ندارد. در شرایط فعلی چگونه می‌توان فکری برای بهبود شرایط گام برداشت؟

به طور قطع در جامعه‌ای که تحت تاثیر تحریم‌ها‌ست، در تمام کارها و لایه‌های زندگی مردم می‌توان ردپای تحریم‌ها را دید. خب مسلم است کتاب هم جدا از این مسائل نیست و چه‌بسا در چنین مواقعی حتی آسیب بیشتری هم متوجه آن باشد. اگر بودجه‌ها در بخش فرهنگی بویژه حوزه کتاب کمرنگ شده به دلیل ضعیف شدن اقتصاد دولت و در نتیجه تحریم‌های ناجوانمردانه‌ای است که علیه ایران شده است.

با وجود این باز هم می‌توان به راهکارهایی برای ارتقای این بخش از فرهنگ متوسل شد. راهکارهایی که ازجمله آنها توسعه کتابخانه‌های دایر در کشور و تجهیز آنهاست. از طرفی می‌توان با شبانه‌روزی و مجهز کردن کتابخانه‌های عمومی و موجود در مدارس دسترسی به کتاب را برای مردم ساده‌تر کرد.

سهولت دسترسی به کتابخانه‌های عمومی اتفاق خوبی است، اما فکر نمی کنید برای بهبود وضع نشر به چیزی فراتر از این نیاز داریم؟

بله. اما کاربردی کردن راهکارهایی اینچنینی در درازمدت اثر خود را نشان می‌دهند. بی‌اغراق می‌توان مدعی شد با سرمایه‌گذاری‌هایی از این قبیل حتی صنعت نشر هم از این وضع خارج می‌شود. اگر مردم به سمت مطالعه سوق داده شوند کتاب هم با استقبال بیشتری روبه‌رو می‌شود.

شاید تجهیز کتابخانه‌ها در ظاهر به فروش بیشتر کتاب‌ها منتهی نشود، اما منجر به علاقه‌مند شدن آنها که می‌شود. اگر من و شمای مخاطب دسترسی بیشتری به کتاب داشته باشیم به مرور آن را در سبد کالای خانوار قرار می‌دهیم. آن وقت است که دیگر به کتاب به عنوان کالایی غیرضروری نگاه نمی‌شود. البته این اتفاقی نیست که انتظار به ثمر نشستن آن را در کوتاه‌مدت داشته باشیم.

پس معتقدید با ارتقای سرانه مطالعه، صنعت نشر هم به مرور با شرایط بهتری روبه‌رو می‌شود؟

بله، صددرصد همین طور است. اگر فرهنگ کتابخوانی میان مردم شکل بگیرد و از طرفی متولیان امر هم بهای بیشتری برای اهالی قلم و نشر قائل شوند مسائل آن هم به مرور حل می‌شود. با این که خودم به عنوان یک ناشر در عرصه کتاب مشغول فعالیت هستم ولی تاکید می‌کنم ما ناشران هم نباید فقط به فکر خودمان باشیم. ارتقای فرهنگ کتابخوانی و تلاش برای آشتی مردم با کتاب از اهمیت بسیاری برخوردار است و باید در اولویت‌های تصمیم‌گیری قرار گیرد.

از مدتی قبل بحث‌های متعددی میان فعالان کتاب درباره ممیزی مطرح شده و هنوز هم اظهارنظرهایی درباره آن می‌شود و تا امروز شما به عنوان رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان در این رابطه موضعگیری شفافی نداشته‌اید.

شاید بد نباشد در پاسخ پرسش شما مثالی بزنم. در عرصه مطبوعات مدیران مسئول هر رسانه، مطالبی را که صلاح بدانند منتشر می‌کنند و اگر بعد از انتشار مطلبی با مشکلی روبه‌رو یا شکایتی مطرح شد دادگاه مطبوعات آن را بررسی می‌کند و اگر مشکلی پیش آمد، مدیرمسئول باید پاسخگو باشد. در ارتباط با کتاب، هم ممیزی صورت می‌گیرد و هم ناشر و نویسنده را مسئول می‌دانند!

این مسأله منطقی نیست. اگر قرار باشد ناشر و نویسنده پاسخگو باشند پس بررسی قبل از انتشار چیست؟ از طرفی اگر بررسی قبل از چاپ مورد قبول مسئولان است و قوانینی در ارتباط با آن وضع شده پس چرا تا مشکلی پیش می‌آید ناشر و نویسنده باید پاسخگو باشد؟

در همین رابطه معتقدم معاون فرهنگی باید به گفت‌وگویی با اهالی هنر بنشیند تا از نظرات آنها در این رابطه استفاده کند. البته با بررسی کتاب‌ها مخالفتی ندارم. به هر حال در تمام دنیا در ارتباط با انتشار کتاب نظارت‌هایی وجود دارد و نمی‌توان منکر این حق برای حاکمیت شد. هیچ کجای دنیا به هر کتابی اجازه انتشار نمی‌دهند. به عنوان نمونه در برخی کشورها انتشار کتاب با موضوع هولوکاست ممنوع است و اگر کتابی در ارتباط با آن منتشر شود با برخوردهایی جدی و جریمه‌هایی سنگین روبه‌رو می‌شود.

پس یکی از خواسته‌های شما و همکارانتان حل دوگانگی‌های موجود در ارتباط با موضوع ممیزی و پاسخگویی درخصوص مشکلات پیش آمده در ارتباط با آن است؟

بله همین طور است. من و همکارانم امیدواریم دوگانگی‌های موجود حل شود. اگر قرار است به عنوان یک ناشر خودم ممیزی را اعمال کنم پس باید در انتشار آثار هم آزاد باشم و اگر مشکلی پیش آمد آن وقت پاسخگو باشم. آن هم در دادگاهی که ویژه کتاب باشد و اعضای آن از بدنه خود نشر بوده و احاطه لازم را بر آن داشته باشند. از طرفی اگر قرار است کتاب‌ها از سوی ارشاد بررسی شده و سپس به آنها مجوز نشر داده شود پس چرا تا مشکلی پیش آید ناشر و نویسنده هستند که مواخذه می‌شوند؟ مگر نه این که بررسی کتاب‌ها از سوی وزارت ارشاد یک​بار انجام گرفته و اگر هم شکایت یا ادعایی مطرح شود خود ارشاد باید پاسخگو باشد نه نویسنده، مترجم یا ناشر! اگر این دوگانگی‌ها حل شود حداقل فایده‌ای که نصیب اهالی کتاب می‌شود این است که تکلیف خودشان را در ارتباط با این مسأله می‌دانند.

پس خواستار این هستید که کارشناسی بیشتری انجام بگیرد و بعد در ارتباط با نحوه ممیزی تصمیمی گرفته شود؟

بله، همین طور است. بهتر است قوانینی که در ارتباط با نشر مصوب شده دوباره بازبینی و نقاط ابهام آن به طور کامل برطرف و قوانین از سوی مجلس شورای اسلامی هم مجدد بررسی شود. در آخر هر کدام از انواع ممیزی هم که قرار شد اعمال شود ما به آن احترام گذاشته و از آن پیروی خواهیم کرد. باز هم تاکید می‌کنم مسئولان فکری برای رفع ابهامات موجود در قوانین فعلی نشر بیندیشند.

از بحث‌های مرتبط با ممیزی که بگذریم، اوضاع و احوال کاغذ چطور است؟

همان‌طور که می‌دانید تحریم‌های متعددی پیش روی کشورمان قرار گرفته و کاغذ وارداتی زمان ورود به کشور گاهی ماه‌ها در گمرک به انتظار ترخیص می‌ماند. گذشته از این کاغذی که با ارز مبادله‌ای وارد می‌شود باید بندی 72 هزار تومان شود و این در صورتی است که با قیمت میانگین‌بندی 84 هزار تومان عرضه می‌شود. تورم بالایی که کاغذ با آن روبه​رو شده به علت نبود آن در بازار است. البته چند ماهی است قیمت آن به ثبات رسیده و با تفاوت قیمتی در نهایت تا 4000 تومان عرضه می‌شود.

برای حل مشکل کاغذ چه راهکاری ارائه می‌دهید؟

اگر شما بتوانید فکری به حال قیمت دیگر کالاها کنید، می‌توان همان راهکارها را برای کاغذ هم به کار بست. زمانی که اغلب کالاها به علت تحریم‌های موجود گرفتار تورم و گرانی شده‌ چطور می‌توان انتظار داشت کاغذ از این امر مستثنا شود! هر وقت پنیر و کره ارزان شد، کاغذ هم ارزان می‌شود.

بد نیست پرسشی هم در ارتباط با ناشرانی که در این سال‌ها فعالیت آنها دچار تعلیق شده‌ داشته باشیم. اتحادیه ناشران در این زمینه چه کرده است؟

مهر امسال سه سالی است که در اتحادیه مشغول فعالیت هستم. برخی ناشران در دوره مدیریت قبلی با تعلیق روبه‌رو شده بودند؛ ازجمله انتشارات آگاه، اختران و چند نشر دیگر که نام آنها را به خاطر ندارم. با وجود این می‌توانم مدعی شوم اتحادیه در سه سال اخیر بیشترین تعامل را با مسئولان فرهنگی و ناشران داشته است. ازجمله این نشرها می‌توان به نشر افراز و نظر هم اشاره کرد. این دو نشر با تعلیق کامل روبه‌رو بودند. نشر پیدایش هم با تعلیقی سه ساله روبه‌رو شد. چند همکار دیگر هم همین طور با تعلیق‌های سه ماهه یا شش ماهه روبه‌رو شدند. با تلاشی که اتحادیه در این مدت داشت دوباره این عزیزان به عرصه نشر بازگشتند و مشغول فعالیت شدند. در هفته گذشته هم مشکل انتشارات آگاه که یکی از موسسات بنام کشور است، حل شد. تمام تلاش اتحادیه، حل مشکلات اهالی نشر و کتاب است. البته نباید فراموش کرد ناشرانی که به نام برخی از آنان اشاره شد همکاری لازم را با اتحادیه داشتند در غیر این صورت حل مشکلشان براحتی ممکن نبود. دیگر ناشران هم اگر تعامل لازم را داشته باشند ما از تمام توانمان برای حل مشکل آنها استفاده خواهیم کرد و امیدواریم با پیگیری‌هایی که انجام خواهیم داد، مشکلات ناشران دیگر را نیز بتوانیم حل و فصل کنیم.

مریم شهبازی ‌/‌ جام‌جم