لزوم طراحی جلوه‌های ویژه قبل از تولید

موقعیت جلوه‌های ویژه بصری در تلویزیون و سینمای ما چگونه است؟

جلوه‌های بصری در ایران پس از سال‌ها نسبت به دیگر کشورها شکل گرفته است. سریال «مختارنامه» و فیلم ملک سلیمان نبی از نمونه‌های موفق این حرفه هستند و خوشبختانه تهیه‌کنندگان به این نتیجه رسیدند که استفاده از جلوه‌های بصری در کاهش هزینه‌های تولید کمک‌های قابل توجهی می‌کند.

بیشتر دوستانی که در فضای تولید بوده‌اند، می‌دانند چقدر نشست‌ و گفتمان‌ صورت می‌گرفت تا مثلا در فیلم‌ها از هنرور استفاده کنند، چرا که باید چند هزار نفر آدم را سر صحنه فیلمبرداری می‌آوردند و همه آنها به بیمه، هزینه خورد و خوراک، رفت و آمد، لباس و... نیاز داشتند، اما سینماگران وقتی دیدند از طریق رایانه می‌توان این هزینه‌ها را به یک‌سوم کاهش داد، به این سمت آمدند و در نهایت استفاده جلوه‌های بصری رونق گرفت و تهیه‌کننده‌ها کم‌کم متوجه شدند در دکور نیز می‌توان از همین جلوه‌های بصری بهره برد.

هزینه‌های فراوانی صرف ساخت دکور می‌شد، اما آن دکورها باز هم در نماهای لانگ‌شات و نماهایی که قصد معرفی فضا را داشتند مانند شهر کوفه در سریال مختارنامه قابل استفاده نبود؛ چرا که دوربین باید برای معرفی شهر یک نمای باز را نشان می‌داد، اما با ساخته شدن دکور و فضاهای عظیم، چیزی برای ارائه وجود نداشت. اینجاست که جلوه‌های بصری یک نما به فیلم اضافه می‌کند که این نما بسیار تاثیرگذار است یا مثلا در فیلم‌های جنگی که نیاز است از ادوات نظامی زیادی استفاده شود، ما هیچ‌وقت این ادوات نظامی را نمی‌بینیم.

جلوه‌های ویژه بصری در ملک سلیمان چگونه بود؟

فیلم ملک سلیمان نبی که می‌توان آن را یکی از آثار فاخر سینمای ایران نام برد، جزو نخستین فیلم‌هایی بود که از جلوه‌های ویژه به صورت گسترده استفاده کرد.

در طول تاریخ فیلمسازی، قصه‌ها فرآیندهای مختلف داشتند که متاسفانه امکان اجرای آنها نبود و همیشه فیلمنامه‌نویسان به دلیل دانستن این نکته که امکان اجرای آنچه می‌نویسند وجود ندارد دچار خودسانسوری می‌شدند، به همین دلیل در هیچ زمانی دیو و پری و اتفاق ماورائی نداشتیم، اما در ملک سلیمان نبی چون قصه ماورائی بود نیاز به حضور جلوه‌های بصری به‌وجود آمد. در این فیلم از گزینه‌های مختلف جلوه‌های بصری نظیر شهرسازی، تکثیر جمعیت و بعد از آن اجنه و شیاطین استفاده کردیم. همین تکنیک‌ها در سریال مختارنامه به فضای دیگری تبدیل شد. در جنگ‌هایی که وجود داشت برای ابهت بخشیدن به فضا، تکثیر جمعیت زیادی داشتیم. همچنین خونریزی در جنگ‌ها تا پیش از این خیلی به چشم نمی‌آمد، اما در سریال مختارنامه با کمک دوستان بویژه برادران سحرخیز در این طرح اتفاق بسیار خوبی افتاد و فضاها پربار شد. در زمینه معرفی هر بخش یا شهر تعدادی نمای باز داشتیم که بخوبی به بیننده معرفی می‌شد.

در فیلم «چمران» چقدر از جلوه‌های ویژه بصری استفاده شده است؟

در این فیلم پاوه سال 1358 را داریم که مسلما با پاوه کنونی بسیار متفاوت است. یکی از نیازهایی که در این فیلم با آن روبه‌رو بودیم پاوه سال 58 و دیگری واقعه سقوط بالگردی است که دکتر چمران شاهد آن بوده و بسیار صحنه دلخراشی است که به‌طور طبیعی امکان فیلمبرداری آن وجود نداشت و جلوه‌های بصری به امکان وقوع این اتفاق کمک می‌کند.

نقش «پاک‌کن» برای جلوه‌های ویژه بصری در ایران چگونه است؟

جلوه‌های بصری در بیشتر سریال‌ها و فیلم‌های مستند تلویزیونی وجود دارد و در فیلم‌های سینمایی هم وسعت پیدا کرده است، اما یک مشکل بسیار بزرگ وجود دارد و آن هم این که جلوه‌های بصری در ایران نه به‌عنوان طراحی جلوه‌های ویژه بلکه در جایگاه «پاک‌کن» و برطرف‌کننده مشکلات مورد استفاده قرار می‌گیرد. تفاوت فیلم چمران با سایر فیلم‌ها این است که ما هنگام نوشتن فیلمنامه وارد کار شدیم و در نگارش به آقای حاتمی‌کیا مشاوره دادیم و در جلسات فیلمبرداری حضور داشته و طراحی‌های لازم را انجام دادیم. هم‌اکنون نیز فیلمبرداری و تدوین با حضور ما به اتمام رسیده، طراحی‌ها صورت گرفته و در حال اجرای جلوه‌های بصری کار هستیم.

تفاوت استفاده از جلوه‌های ویژه بصری در ایران و خارج از کشور در چیست؟

یکی از اصلی‌ترین تفاوت‌های استفاده از جلوه‌های بصری در ایران و خارج از کشور این است که متاسفانه تعدادی از کارگردانان و تهیه‌کنندگان فکر می‌کنند باید ابتدا فیلم را بسازند و بعد آن را به دست ما ‌بسپارند تا کار خود را انجام دهیم. امیدوارم بعد از فیلم چمران این رویکرد تغییر یابد و در زمان پیش‌تولید در مورد فیلم و اتفاقاتی که قرار است رخ دهد با ما صحبت کنند و بعد در فیلمبرداری و پست پروداکشن به نتیجه دلخواه برسیم.

پس از چند سال درخواست‌های مکرر فعالان جلوه‌های بصری به خانه سینما در همان دوران، در حال حاضر توانستیم صنف جلوه‌های بصری را ساماندهی کنیم. فعالیت‌های صنفی مانند برگزاری همایش‌ها کمک می‌کند صنف جلوه‌های بصری ریشه‌دارتر شود، اما نکته مهم این است تهیه‌کنندگانی که بانی فیلمسازی، صاحب اثر و مولف هستند باید به این نگاه و نتیجه رسیده باشند که جلوه‌های بصری با وجود هزینه‌های بالا برایشان صرف بیشتری دارد.

چرا از دکور گاهی بدون دلیل استفاده می‌شود؟

این هنر ـ صنعت در کاهش بسیاری از هزینه‌های کلان فیلم بویژه دکورسازی تاثیر بسزایی دارد، اما متاسفانه در بسیاری از موارد بدون این‌که دلیل ساختن این حجم انبوه دکور مشخص شود شروع به ساخت دکور می‌کنند. در صورتی که اگر با یک متخصص جلوه‌های بصری مشورت کنند نیاز واقعی فیلم به ساخت دکور مشخص خواهد شد. آن وقت با استفاده از قدرت جلوه‌های بصری توان مالی طرح بیشتر خواهد شد.

صدا و سیما برای جلوه‌های ویژه بصری ردیف بودجه اختصاص می‌دهد؟

این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که ما با تهیه‌کنندگان و کارگردانان مراوده و صحبت داشته باشیم. البته در حال حاضر پس از مدت‌ها این باب اطمینان باز شده و در بیشتر فیلم‌ها یکی از دوستان ما را به عنوان مشاور جلوه‌های بصری در کنار خود دارند و امیدوارم گسترش پیدا کند، بویژه در سازمان صدا و سیما ردیف بودجه جلوه‌های بصری اختصاص پیدا کند، چرا که برای جلوه‌های بصری، ردیف بودجه‌ای در نظر گرفته نشده است.

بحث جلوه‌های بصری در زمره تکنولوژی‌های high tech هستند و آشنایی بیشتر با این تکنولوژی‌ها تنها زمانی اتفاق می‌افتد که ما با خارج از کشور مراوده و رفت و آمد داشته و به درک متقابل از هم رسیده و نیز با صنعت سینما آشنا شده باشیم، اما اگر به سینما نگاه صنعتی داشته باشیم با نیازها و راهکارهای صنعتی مواجه می‌شویم که باید کاری در کوتاه‌ترین زمان و هزینه کمتر اتفاق بیفتد و این زمانی ممکن است که شما هم از نگاه کسی که سال‌هاست از دید صنعتی به سینما نگاه می‌کند، موضوع را دنبال کنید.

معتقدم به دلیل وارداتی بودن این صنعت، مراوده با خارج از کشور می‌تواند راهگشا و کمک‌کننده باشد. در فیلم ملک سلیمان نبی هم این مراوده یک‌سویه نبوده و آنها هم به واسطه این‌که شاید نگاه و تمرکز ما بیشتر بر وجه هنری کار بود، تکنیک‌هایی از ما یاد گرفتند. مراوداتی که در این فیلم با سوپروایزر هنگ‌کنگی داشتیم بسیار خوب بود، بویژه برای فیلمی که می‌خواست برای اولین‌بار از این حجم فضا استفاده کند و تا جایی که خاطرم هست 300 پلان از حدود 600 پلان فیلم ملک سلیمان نبی در ایران انجام شد.

این نشان می‌دهد در همان زمان و با وجود بی‌تجربگی، همتراز با گروه هنگ‌کنگی فعالیت می‌کردیم. این مراودات بسیار خوب است و در حال حاضر در فیلم محمد(ص) نیز همین اتفاق در حال انجام است. اگر در تولید این فیلم هم از امکانات دیگر کشورها استفاده کنیم، این دانش وارد ایران می‌شود و تنها راهش نیز همین مراودات است.

مکتوباتی که در اینترنت و سایر فضاهای آموزشی وجود دارد برای استفاده از فناوری است و سبب ایجاد آن نمی‌شود و این دو بحث بسیار مهمی است. به طور مثال در فیلم «آواتار» و «تن‌تن» فناوری جدیدی استفاده شد و سایر فیلم‌ها از آن استفاده کردند. اگر بخواهیم حرفی برای گفتن داشته باشیم، ابتدا باید با خارج از کشور مراوده داشته باشیم و فوت و فن‌ها و ظرایف صنعتی آنها را یاد بگیریم و سپس می‌توانیم در کنارشان حتی شاید جلوتر کار کنیم.

در حال حاضر کشورهایی نظیر هند، هنگ‌کنگ و... بسیار قوی کار می‌کنند و جلوه‌های بصری خوبی دارند و حتی از کشورهای دیگر سفارش کار می‌گیرند که این به نوعی کارآفرینی محسوب می‌شود و ارزآوری به همراه دارد.

نکته کلیدی در استفاده از جلوه‌های بصری چیست؟

سینمای بومی ما، پارامترهای خودمان را دارد؛ مثلا فیلمی مانند «بچه‌های آسمان» فیلم سینمای ایران است، پس این بحث باید با ساختارهای سینمای ایران سنجیده شود. ما برخلاف سینمای هالیوود، هنر سینمای خودمان را در سمت و سوی تفریحات استفاده نمی‌کنیم و نگاه تفریحی به سینما نداریم، بلکه نگاه‌مان عارفانه‌ است. در بعضی موارد از طریق سینما قصد آموزش و در موارد دیگر قصد به چالش کشیدن مشکلات را داریم و به دنبال این نیستیم بیننده صرفا برای تفریح به سینما بیاید. وقتی فیلم‌های تفریحی ساخته شوند مسلما جلوه‌های بصری می‌تواند کمک قابل توجهی کند، در صورتی که هم اکنون نیز در برخی فیلم‌ها نقش‌آفرینی می‌کنند. باید از نظر کیفی به مرحله‌ای برسیم که بیننده قدرت تشخیص استفاده از جلوه‌های بصری را نداشته باشد.

یک حرفه زمانی رشد می‌کند که وارد سیستم دانشگاهی شود، اما ما این رشته را در دانشگاه نداریم و تا وقتی جلوه‌های بصری جزو رشته تحصیلی دانشگاه‌ها نشود کامل نخواهد شد، زیرا مبانی‌ای که آموزش می‌بینیم دلبخواه است. هر کدام از ما به یک شیوه رایانه را فراگرفتیم و با یک نرم‌افزار و شیوه کار می‌کنیم، اما چون یک کار گروهی است و افرادی همزمان روی طرح کار می‌کنند، نیاز به آموزش یکپارچه احساس می‌شود.

به نظرم آموزش زمانی می‌تواند در ایران پربار و مفید باشد که علاقه‌مندان این رشته بتوانند در دانشگاه، آن را بخوانند و فارغ‌التحصیلان وارد بازار کار شوند. در این صورت بسیاری از معضلات ما حل خواهد شد. تا وقتی این رشته آکادمیک نشود این معضلات به قوت خود باقی خواهد بود. تاکنون نیز اتفاقات خوبی رخ داده و کنفرانس‌هایی در این زمینه برگزار شده، اما کنفرانس‌ها خیلی مقطعی است. زمانی می‌توان گفت جلوه‌های بصری هویت دارند که سینمای پویایی داشته باشیم. باید نویسنده‌ها و کارگردان‌ها خلاقیت بیشتری به خرج دهند. آن وقت می‌توانیم نقش مفیدتری ایفا کنیم و ابزاری را که تاکنون نبوده در اختیارشان قرار دهیم. در غیر این صورت جلوه‌های بصری سینمای ایران در حد همان کودک نوپا باقی خواهد ماند.

سمیه جهانی