وقف، چشمه همیشه جاری

درخصوص تاریخچه وقف باید گفت حضرت محمد(ص) نظام وقف را در شهر مدینه برقرار کرد. پس از این واقعه به پیروی از سنتی که از او باقی مانده بود، وقف نقش بسزایی در عمران و آبادی شهرهای اسلامی ‏ایفا کرد و متعاقب آن، حضرت علی(ع) با عمران و آبادانی اراضی بایر و حفر چاه و ایجاد نخلستان، تمامی ثمرات و منافع این اراضی را‌تحت عنوان وقف برای استفاده افراد مستمند قرار داد و این روش و سیره پسندیده از طرف ائمه اطهار(ع)، علما، صالحان و در نهایت افراد خیر و نیکوکار ادامه یافت.

البته در دوران حکومت‏های ایران قبل از اسلام به مساله‏ وقف و نذر توجه و به معابد و آتشکده‏ها از جمله آذر گشسب (از آتشکده‌های قدیمی در منطقه آذربایجان) هدایایی از سوی مردم داده می‌شد.

وقف در میان اقوام آریایی به سه شکل انجام می‌شده که هنوز هم کم و بیش در میان زرتشتیان رایج است؛ نخست آشوداد. «آشو» به معنای در راه دین و «داد» از فعل دادن و به معنای بخشیدن است و کلا معنی بخشش ملک، جامه و غذا در راه خدا می‏دهد. دوم «نیاز» که عبارت است از خریداری و تقدیم وسایل و لوازم به معابد و آتشکده‏ها مانند فرش، چراغ و... دیگر «گهنبار» که عبارت است از جشن‏هایی که پس از مراسم دینی برگزار می‏شده و در آن خوردنی و پوشیدنی میان نیازمندان تقسیم می‏شده است.

شواهدی در دست است که می‏توان نتیجه گرفت موقوفات در ایران باستان فقط متعلق به معابد و پرستشگاه‏ها بوده و مصارف دینی و مذهبی داشته است. همچنین از منابع قدیمی‏ چنین استنباط می‏شود که وقف اموال به صورت ساختمان از دوران آل‌بویه و سلجوقیان بیشتر متداول شده است.

در عصر سلاجقه (711ـ 429) بویژه در دروان حکومت ملک‌شاه (485ـ 465 هـ.ق) که اصفهان را به عنوان مقر حکومت انتخاب شده بود، شهر اصفهان توسعه یافت و وزیر دانشمند او، یعنی خواجه نظام‌الملک، بناهای زیادی را احداث و وقف امور خیریه کرد که از بناهای مهم آن عصر، مسجد جامع فعلی شهر و مدرسه نظامیه است.

در ادوار بعدی تاریخ ایران مانند دوره تیمور هم به مساله وقف توجه می‏شد و بویژه از موقوفات تیموری در خراسان بزرگ باید نام برد، اما در دوره ایلخانیان و با حضور رشیدالدین فضل‌الله، وزیر فرزانه ایلخانیان شاهد بزرگ‌ترین وقف تاریخ هستیم. رشیدالدین فضل‌الله در عمران و آبادانی ولایات، اعم از روستا و شهرها همت فراوانی انجام داد و به نوعی عمر او در آبادانی و وقف گذشت. وی بناها و مجموعه‏های بسیاری در شهرهای کشور احداث و برای هر کدام موقوفاتی به مقدار کافی معین کرد. احداث ربع رشیدی، مهم‏ترین اقدامی بود که او در زمینه عمران شهرها انجام داد.

ربع رشیدی ممتازترین موسسه موقوفه و بزرگ‏ترین مرکز علمی و فرهنگی و مدنی عصر ایلخانیان است که به دست او در تبریز در قرن هشتم هجری قمری احداث شد. ربع رشیدی که محله‏ای در تبریز بود، دارای 30 هزار خانه، 1500 دکان، 24 کاروانسرا، تعدادی مسجد، مدرسه، حمام، باغ و چند کارخانه و رنگ رزخانه و... بود؛ البته امروزه جز مخروبه آن در نزدیک شهر تبریز که توسط محله‏های جدید اشغال گردیده، چیزی از آن نمانده است.

در عصر صفوی، توجه به امور موقوفات بیشتر شد. در این دوره بویژه شاهان صفوی، خود امور موقوفه را تقویت می‏کردند و املاک و اموال زیادی را به اماکن مورد احترام مانند آستانه مبارکه مشهد، قم و اردبیل که آرامگاه شیخ صفی‏الدین اردبیلی است، وقف کردند. دو بنای موقوفه در اصفهان وجود دارد که در زمان شاه‌عباس در کنار بازار شهر وقف شد. این دو عمارت یکی دارالشفا و دیگری کاروانسرای مسگران است.

بسیاری از کتاب‌ها، مورخان و کارشناسان، خاندان صفویه را به عنوان پرچمدار وقف معرفی کرده‌اند. شاهان صفوی به موقوفات کشور توجه خاص داشتند و پیوسته نظارت عالیه بر آنها را نیز به‌عهده داشتند. قرن دهم و یازدهم هجری قمری، دوران شکوفایی و توسعه موقوفات شهر اصفهان بوده است. در عصر صفویه، علاوه بر موقوفاتی که از گذشته ‌مانده بود، وقف رشد چشمگیری یافت و خصوصا از سلطنت شاه‌عباس به بعد، جهش خاصی برای توسعه موقوفات صورت گرفت. شاه‌عباس در سال 1016 هـ.ق کل املاک خود از خانات و قیصریه و چهار بازار و حمام و... را به 14 تقسیم و به نیت 14 معصوم وقف کرد. نکته جالب توجه در دوران صفوی این بود که آنچنان فرهنگ وقف در میان مردم رایج شد که دیگر وقف مختص مالکان بزرگ و ثروتمندان نبود؛ بلکه بیشتر مردم عامه از طبقه‌های مختلف نیز بنا به بضاعت خود در این امر خیر شرکت می‏کردند.

از دوران صفویه به بعد، یعنی پس از نفوذ فرهنگ بیگانه و رواج شیوه‏های تفکر غربی در نظام اداری و فرهنگی کشور، بینش وقف، سازندگی، کارایی، تحرک و مدیریت قبلی خود را در حد وسیعی از دست داد؛ البته به سبب جهان‌بینی و اعتقاد مردم به دین مبین اسلام، ریشه این اندیشه خیر به کلی خشک نشد و افراد نیکوکار و خیر و معتقد به وقف همچنان قدم‏های موثری در عمران و آبادانی شهرها بویژه مکان‏های مذهبی و عام‌المنفعه برداشتند.

با روی کارآمدن افشاریه و توجه نادرشاه به امور نظامی، او برای تامین مخارج نظامی، بخشی از موقوفات را ضبط کرد. در دوره زندیه، کریم‌خان زند قصد داشت مانند صفویان به موقوفات توجه نشان دهد، اما موفق نشد.

اما آنچه در تاریخ معاصر ایران اهمیت خاص دارد، تصویب قانون موقوفات است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با فتوای حضرت امام خمینی(ره) تغییراتی در جهت بازگشت اوقاف سابق به مالکیت وقفی صورت گرفت. فتوای امام راحل(ره) در مورد وقف مبنی بر این‌که موقوفات باید در حال وقفیت باقی‌مانده و بدان عمل شود، تاثیر زیادی بین روستاییان که در نتیجه اصلاحات ارضی دوران پهلوی، زمین‌های موقوفه را تصرف کرده بودند، گذاشت.

کارکردهای سه‌گانه وقف

شاید برای بسیاری از مردم این پرسش به وجود بیاید که در نهایت وقف و موقوفه‌ها چه کارکردهایی در جامعه دارند. کارشناسان بر این باورند که اگر به طور درست و صحیح از سنت وقف و منافع موقوفه‌ها استفاده شود، درنهایت به رفع مشکلات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی می‌انجامد.

طبق موازین دینی به کمک وقف، معمولا ثروت‏ها بعد از چند سالی از خانواده‏ای به خانواده دیگر و از طبقه‏ای به طبقه دیگر انتقال می‏یابد و نوعی تعدیل و تقسیم ثروت پیش می‏آید. این امر در حقیقت نوعی بیمه اجتماعی است.

کارکرد اجتماعی

روحیه تعاون اجتماعی در نهاد وقف عینیت می‌یابد و به عمل واقف، مهر ماندگاری می‌زند. در بعد اجتماعی، وقف همچون چتری بزرگ سایه خود را بر سر تمام نیازمندان و محرومان می‌گستراند و جامعه را از فقر که عامل بسیاری از مفاسد اجتماعی، اخلاقی و سستی در ارکان دینی است، نجات می‌دهد و امکان همزیستی مسالمت‌آمیز را در محیطی مملو از اخوت و برادری که زمینه‌ساز پیشرفت و تعالی جامعه خواهد شد، فراهم می‌کند.

بسیاری از خدمات اجتماعی در گذشته از طریق موقوفات ارائه می‌شده است. کاروانسراها، رباط‌ها، دارالایتام و... اماکنی بودند که بشدت مورد نیاز جامعه سنتی بوده و واقفان با عنایت به این دسته از نیازهای اجتماعی اقدام به عمل وقف می‌کرده‌اند. حمایت از کودکان بی‌سرپرست، ایجاد مجتمع تربیتی در مناطق محروم کشور و... از مهم‌ترین کارکردهای اجتماعی وقف در جامعه است.

بعد دوم اجتماعی نهاد وقف که از زیبایی بیشتری برخوردار است، نوعدوستی، غیرخواهی و مردم‌گرایی است. در این بعد، بهترین روابط انسانی حاکم می‌گردد و دیوارهای تنگ فردپرستی و بی‌تفاوتی نسبت به زندگی دیگران فرو می‌ریزد. این بعد وقف به قدری اهمیت دارد که به صرف مسلمانان محدود نمی‌شود. وقف‌هایی همچون محقق حلی در کتاب «المختصر النافع» بهره‌مندی کافران ذمی را هم از موقوفات جایز دانسته و حتی وقف مال مسلمان را خاص کافر بلااشکال دانسته است.

کارکرد اقتصادی

شاید متداول‌ترین نقش وقف را بتوان در رویکرد اقتصادی آن مشاهده کرد. اگرچه این رویکرد با دیگر رویکردها بی‌ارتباط نیست، اما نمونه موقوفاتی که در سیره پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) نیز وجود داشته بیشتر در این قالب قرار می‌گیرد.

در میان افراط و تفریط‌های نظام سرمایه‌داری و کمونیستی، اسلام که دین عدالت و اعتدال است، نظام اقتصادی برتری از جانب خداوند و مطابق فطرت و طبیعت بشر آورده است که نه ظلم و بی‌عدالتی رژیم سرمایه‌داری در آن دیده می‌شود و نه دیکتاتوری. اسلام اقتصاد را با عبادت و سیاست پیوند داده است و با تربیت بسیار موثر خود، محیطی می‌سازد که در آن برخلاف محیط‌های مادی که تکاثر و مصرف ملاک برتری است ، سادگی و غیرخواهی و ایثار و تقسیم ثروت‌های اضافی شخصی از راه وقف، حبس، هبه و... نه‌تنها ملاک برتری است؛ بلکه عبادت بزرگ محسوب می‌شود. از سوی دیگر، سیاست اسلام بر کنترل و تعدیل و حفاظت ثروت جامعه است، به این ترتیب تمام راه‌هایی که منجر به سرمایه‌داری بودن کار می‌شود، همه را کنترل کرده است و با گرفتن خمس و زکات و تشویق افراد به وقف و... از ثروتمندان و تقویت افراد ضعیف در برابر آنها، فاصله طبقاتی را می‌کاهد.

دولت اسلامی می‌تواند موقوفات عمومی را به گونه‌ای سازماندهی و جهت‌دهی نماید که به عنوان یک منبع مالی بتوان از آنها برای از بین بردن فقر و محرومیت، تامین بهداشت و درمان، آموزش و پرورش و ده‌ها مورد دیگر استفاده کند و زمینه توسعه اقتصادی همراه با عدالت اجتماعی را فراهم سازد.

کارکرد فرهنگی

اما مهم‌ترین کارکرد وقف در جامعه اسلامی از گذشته‌های دور تاکنون کارکرد آموزشی و فرهنگی است. ابعاد آموزشی و فرهنگی وقف در جوامع اسلامی بسیار گسترده است. وقف به عنوان یک منبع مستمر مالی مراکز علمی، پشتوانه مردمی داشته است و چه بسیار مدارس و مراکز علمی در جهان اسلام از طریق وقف ایجاد و گسترش یافته‌اند و بسیاری از عالمان بزرگ با استفاده از درآمدهای اوقاف توانسته‌اند به مدارج عالی علمی برسند.

وقف پاسدار نشر معارف اسلامی است. استفاده از درآمدهای وقف برای ساخت مساجد، دانشگاه‌ها، خوابگاه‌های دانشجویی، تاسیس کتابخانه‌های عمومی، برگزاری کنگره جهانی حج، مجالس عزاداری ائمه(ع)، مسابقات قرائت قرآن کریم در سطح بین‌المللی و... از کارکردهای فرهنگی و آموزشی وقف است.

محمود فتح‌آبادی - کارشناس علوم دینی و معارف اسلامی