ایران؛‌سرزمین پدیده‌های‌بکر ژئوتوریسم

صنعت ژئوتوریسم که درصدد شناساندن جاذبه‌های زمین‌شناختی است، به گردشگر فرصت می‌دهد در حداقل زمان ممکن بدون صرف هزینه و زمان مستقیما به جاذبه دلخواه خود در طبیعت دست پیدا کند.

گسترش ژئوتوریسم در ایران علاوه بر منافع اقتصادی، اکولوژیکی ـ ژئولوژیکی و فرهنگی ـ اجتماعی، سبب اشتغال طیف گسترده‌ای از دانش‌آموختگان رشته‌های زمین‌شناسی، جغرافیا، معدن، زیست‌‌شناسی، جانورشناسی و... نیز می‌شود. سرزمین ایران سرشار است از پدیده‌های بکر ژئوتوریستی.

چشمه‌های تارورتن ساز (نوعی سنگ آهک متخلخل که از دسته سنگ‌های تزئینی است)، غارهای متنوع، چشمه‌های آب گرم معدنی، معادن بی‌شمار، آبشارهای زیبا، آثار زیبای انحلال آهک‌های کارست، کانی‌‌زایی‌های فلزی و غیرفلزی، کوه‌های سر به فلک کشیده چون دماوند، سهند، سبلان و تفتان، گنبدهای نمکی منحصر به فرد، اشکال زیبای مورفولوژیکی بیابان لوت چون تخت دیوها و برخان‌ها، کویرها و نمکزارها، گونه‌های نادر گیاهان و جانوران، و هزاران پدیده بی‌نظیر و کمیاب دیگر که همه می‌توانند کشورمان را به قطب ژئوتوریسم تبدیل کنند.

مناطق معروف و شناخته شده‌ای که مورد توجه عموم مردم قرار دارند و اغلب به سبب اهمیت کمتر ژئوتوریستی، گردشگران می‌توانند از تجربه‌های ملموسی چون قدم زدن روی زمین سایت، لمس سنگ‌ها و غیره بهره‌مند شوند.

مناطقی که در کنار مراکز اصلی جمعیت واقع شده‌اند و باوجود محیط اطرافشان توانسته‌اند بکر بودن و زیبایی‌های طبیعیشان را حفظ کنند. این مناطق بیشتر مورد توجه زمین‌شناسان قرار دارد اما گردشگران عادی نیز در این سایت‌ها کم نیستند.

مناطق بکری که به نوعی بهشت زمین‌شناسان، جغرافیدانان و سایر کارشناسان علوم زمین هستند و مردم عادی خیلی کم از آنها بازدید می‌کنند.

امنیت محل مورد بازدید، نخستین شرط یک گردش علمی است. مخاطرات طبیعی و محیطی باید به حداقل رسیده و قابل کنترل باشد. توسعه و گسترش مشارکت محلی و ایجاد یک رابطه دو طرفه میان مسئولان و مردم بومی به توسعه پایدار سایت‌های ژئوتوریستی می‌انجامد. یکی دیگر از ویژگی‌های مورد نیاز فرهنگ‌سازی و برنامه‌ریزی برای تغییر رویه مردم بومی و گردشگران و حداقل‌سازی آلودگی محیطی، زباله سازی، مصرف بی‌رویه منابع (بویژه آب) و...‌ ‌ ارائه راهکارهایی به منظور مناسب‌سازی رفتار گردشگران در جامعه محلی به گونه‌ای که کمترین بی‌احترامی به فرهنگ محلی صورت گیرد، و اثر منفی حداقلی برجای بگذارد؛ نیز اهمیت بسیاری دارد. در مقابل افراد محلی نیز باید یاد بگیرند چگونه با کسانی که رفتارهای متفاوتی با آنها دارند، برخورد کنند. باید توجه داشت در مقوله ژئوتوریسم کیفیت بسیار مهم‌تر از کمیت است. به همین دلیل تعداد گردشگران و بازدیدکنندگان نسبت به مدت‌ اقامت آنها اهمیت کمتری دارد. یکی دیگر از ویژگی‌های لازم، رسیدن مردم بومی به این باور است که آنچه دارند و محلی که در آن به زندگی مشغولند، مورد توجه انسان‌هایی از گوشه و کنار کشور و حتی جهان است. درک این موضوع اغلب سبب ایجاد احساس غرور و دلبستگی در افراد بومی شده، بستر مناسبی برای حفظ و نگهداری میراث طبیعی و فرهنگی فراهم می‌کند.

در میان جاذبه‌های گردشگری متعدد موجود در کشور، بویژه در جزایر و سواحل ایرانی خلیج‌فارس، پدیده طبیعی گنبدهای نمکی (Salt Diapirs) و غارهای نمکی موجود در آن از جایگاه ویژه و بسیار با اهمیتی برخوردار است. در سواحل ایرانی خلیج‌فارس (از جمله حوالی بندرعباس و بندر خمیر) و چند‌ جزیره ایرانی خلیج‌فارس (از جمله جزایر قشم، هرمز، هنگام و لارک)، چند‌ گنبد‌نمکی وجود دارد. هریک از این گنبدهای نمکی به نوبه خود در دنیا کم‌نظیر یا حتی در مواردی بی‌نظیر است و این موضوع سواحل و جزایر ایرانی خلیج‌فارس را به منطقه‌ای بسیار مستعد برای ایجاد ژئوپارک و توسعه گردشگری بدل کرده است. گنبدهای نمکی ایران دارای جنبه‌های متعددی از پارامترهای زیباشناختی در سطح زمین و در داخل غارها بوده و از این رو از پتانسیل مناسبی برای جلب سیاحان داخلی و خارجی برخوردار است. به طور مثال، منظره سطح فاقد پوشش در گنبدهای نمکی، در بسیاری از موارد، شبیه مناطق برفی و یخچالی به نظر می‌رسد و از این رو دارای جذابیت خاصی است. غارهای نمکی، مهم‌ترین پدیده در میان ساختارهای زیرسطحی کارست نمکی محسوب می‌شود. علت ایجاد این پدیده، انحلال متمرکز سنگ نمک توسط آب‌های حاصل از بارندگی است که از خلال حفره‌ها و شکاف‌های موجود روی پوش سنگ به بخش‌های عمقی سنگ نمک راه می‌یابد. از جمله پدیده‌های سطحی کارستی موجود در این مناطق می‌توان به آبخراشه، آبفروچاله، هامونه، کوردره، چاهواره و بلعاب اشاره کرد. یک مورد دیگر از جاذبه‌های زیباشناختی مهم در غارهای نمکی، وجود نهشته‌های نمکی ثانویه (Salt Speleothems) است. این نهشته‌ها تنوع شکلی فراوانی دارد، مناظر زیبا و بدیعی را در داخل غارهای این مناطق به وجود آورده و فضای داخل غارها را تزئین کرده است. متداول‌ترین شکل این نوع از غارنهشته‌ها، فرقندی‌های خمیده (Curved Stalactites) است که گاه طول آنها تا 4 متر نیز می‌رسد و به فراوانی در دهلیزهای بسیاری از این غارها قابل مشاهده است. این عامل به نوبه خود جاذبه‌ای قوی در جذب گردشگران به حساب می‌آید.

یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های اکوتوریستی هر کشوری سواحل آن محسوب می‌شوند. کشور ایران نیز با داشتن 700 کیلومتر ساحل مشترک با دریای مازندران در شمال، ساحلی به طول 1800 کیلومتر با آب‌های نیلگون خلیج‌فارس و دریای عمان و جزایری همچون قشم و کیش، در این حوزه جزو کشورهای غنی محسوب می‌شود. در طول 5 ماه از سال، هنگامی که قسمت اعظم ایران و نیز نواحی شمالی جهان را برف و یخبندان و سرما فراگرفته است، سواحل و جزایر هرمزگان خوش آب و هوا، آرام و زیباست. هوای معتدل پاییز و زمستان، امواج ملایم دریا، دسته‌های فراوان ماهی در کناره‌ها و اطراف ساحل و گروه‌های پرندگان زیبای دریایی که در گوشه و کنار و روی آب‌ها بیتوته کرده‌اند، مناظر بدیع و روح‌نوازی را فراهم می‌آورند. سواحل جنوبی ایران دو تیپ ساحلی متمایز و جالب ماسه‌ای و صخره‌ای دارند. به دلیل ساختمان آهکی قسمت‌های صخره‌ای که در اثر کوبش امواج آب فرسایش یافته‌اند، در این صخره‌ها خلل و فرج جالب توجهی ایجاد شده و چشم‌اندازهای زیبایی به وجود آمده است. سواحل ماسه‌ای آن نیز در برخی نواحی از نظر درجه‌بندی بسیار ممتاز و زیباست.

یکی از منحصر به فردترین و عجیب‌ترین پدیده‌های ژئوتوریستی گلفشان‌ها (Mud Volcano) هستند. این پدیده در واقع تپه‌های گلی هستند که پدیده طبیعی و زیبای گلفشان که با پرتاب گل همراه با تصاعد گاز از اعماق زمین به وجود می‌آید بر اثر عوامل درونی زمین بوده و در کل پدیده بی‌خطری است که فقط باید با احتیاط، به آنها نزدیک شد. گلفشان‌های ایران یکی از اشکال و فرآیندهای ژئوموفولوژیک بسیار جالب و تقریبا منحصر به فرد در ساختمان ناهمواری‌های ایران هستند.

گلفشان در واقع پدیده‌ای طبیعی و همانند آتشفشان است که به صورت تپه‌ای مخروطی بوده و به جای گدازه، از دهانه آن گاز همراه با گل خارج می‌شود.

این عارضه عمدتا در دشت‌ها و جلگه‌های مشرف بر دریا دیده می‌شود و اغلب آنها در فاصله کمی از دریا (حداکثر15 تا20 کیلومتر) استقرار یافته‌اند. مناطق عمده گسترش این اشکال، منحصر به سواحل پست شمالی و جنوبی کشور بوده و به طور کلی در ۳ منطقه سیستان و بلوچستان بخصوص در چابهار، گمیشان استان گلستان و در جنوب در منطقه خاش وجود دارند.

آیسا اسدی