ساختار تشکیلاتی حماس

حماس را در ابتدای مسیرش می‌توان پیرو تمام و کمال اخوان‌المسلمین دانست، چرا که همچون آنها به عنوان یک «نهاد رفاه اجتماعی» عمل می‌کرد. اگرچه این فعالیت‌ها همچنان به قوت خود باقی است، اما با وارد شدن به فاز مسلحانه تمرکز بیشتر این جنبش به مبارزه با رژیم صهیونیستی معطوف شد. در باور رهبران و اعضای حماس، نزاع اعراب ـ اسرائیل تنها با نابودی رژیم صهیونیستی حل و فصل می‌شود.

حماس، تنها راه حل مساله فلسطین را «جهاد» می‌داند و تاکید دارد که خارج ساختن فلسطین از کنترل رژیم صهیونیستی وظیفه مذهبی تمام مسلمانان است. این جنبش برخلاف ساف که رژیم صهیونیستی را به رسمیت شناخت، نه‌تنها مخالف مشروعیت این رژیم است بلکه خواهان نابودی آن و مخالف ماهیت وجودی رژیم صهیونیستی است. آنها همچنین معتقد به تشکیل دولتی اسلامی و پیاده ساختن تمام ابعاد اسلام در تمام جوانب زندگی هستند.

در واقع بسیاری از خط مشی‌های این جنبش براساس منشور 36 ماده‌ای است که در سال 1988 تصویب شد. در این منشور، شعار حماس این‌گونه بیان شده است: «خداوند هدف ما، پیامبر الگوی ما و قرآن قانون ما، جهاد راه ما و مرگ در راه خدا والاترین آرزوی ماست.» همچنین در این منشور هدف حماس «حمایت از منکوب‌شدگان، اجرای عدالت و مبارزه با بی‌عدالتی» بیان شده است.

باتوجه به این‌که اخوان‌المسلمین الگوی حماس به حساب می‌آید، ساختار این دو تا حدودی به یکدیگر شبیه است. به‌عنوان مثال، اگر در جماعت اخوان‌المسلمین تمامی تصمیمات مهم در تشکیلاتی با عنوان «دفتر ارشاد» اتخاذ می‌شود، چنین تشکیلاتی نیز در جنبش حماس با نام «دفتر سیاسی» فعالیت می‌کند. بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران، ساختار این جنبش را این‌گونه معرفی می‌کنند:

دفتر سیاسی در واقع رهبری حماس در خارج از اراضی فلسطینی است. تا پیش از ناآرامی‌های سوریه، مقر این دفتر در دمشق بود. تعداد اعضای این دفتر 9 نفر است که سه نفر از نوار غزه و شش نفر از خارج اراضی فلسطینی هستند. رئیس کنونی این دفتر، خالد مشعل و نایب رئیس آن، دکتر موسی ابومرزوق است. البته طی چند ماه گذشته صحبت‌های فراوانی در مورد کناره‌گیری مشعل و واگذاری این سمت به فرد دیگری در رسانه‌ها به گوش می‌رسد. انتخابات این دفتر هر چهار سال یک‌بار برگزار می‌شود. تمامی تصمیمات اصلی این جنبش بویژه در عرصه سیاسی و نظامی و امنیتی در این دفتر گرفته می‌شود. با این اوصاف می‌توان دفتر سیاسی را راس هرم تشکیلاتی این جنبش قلمداد کرد.

گردان‌های قسام به‌عنوان شاخه نظامی جنبش حماس، شبه ارتش این جنبش در نوار غزه محسوب می‌شود. فرماندهی این گردان‌ها تا چند هفته پیش برعهده احمد الجعبری بود، اما وی در حمله هواپیماهای بدون سرنشین اسرائیلی به غزه به شهادت رسید. این گردان‌ها به دو بخش نوار غزه و کرانه باختری تقسیم می‌شود که البته اعضای کرانه باختری آن به دلایل امنیتی مشخص نیستند، مگر این‌که پس از انجام عملیاتی در کرانه باختری، اجراکنندگان عملیات، شهید یا بازداشت شوند که در آن موقع، مشخصات آنان آشکار می‌شود. نوار غزه طبق اخبار خود این گردان‌ها، دارای پنج گردان مخصوص است که عبارتند از: شمال غزه، جنوب غزه (رفح)، مرکز نوار غزه، غزه و خان یونس. رابطه این گردان‌ها از طریق فرماندهی آن با دفتر سیاسی بسیار خوب است، تا جایی که احمد الجعبری، رابط این گردان‌ها و دفتر سیاسی بود. تعداد رزمندگان این گردان‌ها دقیقا مشخص نیست و طبق اخبار برخی خبرگزاری‌ها بین ده تا 20 هزار نفر است.

جنبش حماس سال 2006 در انتخابات پارلمانی فلسطین با به‌دست آوردن اکثریت کرسی‌های مجلس قانونگذاری توانست دولت قانونی فلسطین را تشکیل دهد؛ اما به علت اختلافات حماس با فتح، این دولت به‌عنوان یک دولت مستقل فقط در منطقه نوار غزه قدرت را در اختیار دارد. دولت حماس به نخست‌وزیری اسماعیل هنیه دارای 21 وزارتخانه است. در جلسات کابینه این دولت به غیر از 21 وزارتخانه، پنج سازمان نیز شرکت دارند که زیر نظر مستقیم نخست‌وزیر کار می‌کنند.

جنبش حماس دارای یک فراکسیون در مجلس قانونگذاری فلسطین است که به فراکسیون تغییر و اصلاح معروف است. این فراکسیون در سال 2006 با کسب 74 کرسی، مأمور تشکیل دولت شد. دکتر محمود الرمحی، دبیر این فراکسیون و مشیر المصری مسئول روابط خارجی آن هستند. رئیس و نایب اول پارلمان فلسطین نیز از این فراکسیون هستند.

جنبش حماس در برخی از کشورهای منطقه، بویژه کشورهای عربی و اسلامی دارای یک دفتر نمایندگی است. این دفاتر زیرنظر دفتر سیاسی در سوریه فعالیت می‌کنند که عبارتند از: دفتر ایران به ریاست دکتر خالد القدومی، دفتر یمن به ریاست اسامه عبدالمعطی، دفتر لبنان به ریاست علی برکه و برخی دفاتر دیگر در کشورهایی از جمله قطر، سودان، مصر و... که نماینده آنها مشخص نیست.

آن دسته از رهبران و اعضای جنبش حماس که در زندان‌های رژیم صهیونیستی در بازداشت به سر می‌برند، دارای یک شورای رهبری برای اتخاذ تصمیمات مهم جنبش هستند. رأفت ناصیف، از بزرگ‌ترین رهبران حماس در این بخش است. البته برخی از رهبران این شورا در معامله تبادل اسرا با گلعاد شالیت در اواخر سال 2011 آزاد شدند.

به‌رغم به شهادت رسیدن بسیاری از رهبران و چهره‌های این جنبش به دست نیروهای رژیم صهیونیستی، هنوز هستند چهره‌های شاخصی از این جنبش که بسیاری از فلسطینی‌ها با حضور آنها امید به تحقق اهدافشان دارند. تعدادی از مطرح‌ترین این افراد به شرح زیر است:

سال 1956 در اراضی غربی متولد و از دانشگاه کویت در رشته فیزیک فارغ‌التحصیل شد. او در کویت «رهبر جنبش اسلامی دانش آموختگان فلسطینی» بود. می‌توان مشعل را رهبر حماس نامید. وی تا پیش از بروز ناآرامی‌های سوریه در دمشق ساکن بود؛‌جایی که او از دهه 1990 در تبعید به‌سر می‌برد.

دهه 40 عمر خود را می‌گذراند و از دانش‌آموختگان دانشگاه اسلامی غزه در رشته ادبیات عرب است. هنیه از جمله کسانی است که به همراه چند چهره معروف دیگر در اوایل دهه 1990 به لبنان تبعید شد. او دارای رویکردی متعادل و آرام است.

وی که در سال 1951 در غزه متولد شد، دکترای خود را در رشته مهندسی صنعتی در ایالات متحده اخذ کرد. ابومرزوق، معاون رهبر سیاسی حماس است. سال‌ها در آمریکا و اردن زیست و در نهایت در سال 2004 دادگاهی در آمریکا او را به‌طور غیابی محاکمه و اخراج کرد. ادعای دادگاه مذکور این بود که ابومرزوق از فعالیت‌های حماس، حمایت مالی می‌کند.

در غزه متولد و در قاهره پزشکی خواند. وی یکی از اعضای بنیانگذار حماس است. الزهار هم‌اکنون رهبر فراکسیون حماس در پارلمان است.

در 1948 متولد و در دانشگاه پنسیلوانیا به درجه دکترا رسید. در سال 1992 به لبنان تبعید و سخنگوی اخراج‌شدگان لبنان شد.

دهه 50 عمر خود را می‌گذراند و از سال 2001 به بعد مسئول حماس در اراضی غربی بود و اکنون در زندان اسرائیل است. برخی بر این باورند که اگر وی آزاد شود، میانه روی وارد سیستم حماس خواهد شد.