آب، کالای اقتصادی گرانبها

آب یک کالای اقتصادی است، به این معنی که باید یک روند تصمیم‌سازی پیوسته و تلفیقی در رابطه با تخصیص منابع کمیاب به وجود آید و این مفهوم لزوما به معنی مبادله و دادوستد مالی آب نیست. همچنین بر این نکته می‌توان تاکید کرد که تصمیم‌گیری جهت تخصیص و مصرف آب باید براساس آنالیزهای چندبخشی و چند نفعی در یک سطح گسترده شامل ملاحظات اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی و اخلاقی انجام شود.

آب حاوی ترکیبی از مشخصات ویژه است که آن را از سایر کالاها جدا می‌کند. شاید این ویژگی‌ها تنها منحصر به‌آب نباشد، اما ترکیب این ویژگی‌ها در رابطه با آب طوری است که باید با‌ آن به صورت ویژه برخورد شود. مشخصات ارائه شده در جدول زیر نشان‌دهنده ویژگی‌‌های خاص آب و مقایسه آن با سایر کالاهای مشابه است.

آب یک ماده ضروری و حیاتی است: بدون وجود آب هیچ حیات و زندگی‌ای وجود نخواهد داشت، در نتیجه نه تولید اقتصادی وجود خواهد داشت و نه محیط زیستی باقی خواهد ماند. به عبارتی، هیچ فعالیت بشری وجود ندارد که به آب بستگی نداشته باشد.

آب یک ماده کمیاب است: مقدار آب در دسترس جهت بهره‌برداری وابسته و محدود به مقدار آبی است که به صورت سالانه در اتمسفر گردش می‌کند و میزان بارش در زمان‌ها و مکان‌ها بسیار متفاوت است و در نتیجه قسمت‌های بسیار بزرگی از جوامع جهان کمبود آب را در دوره‌های زمانی معین احساس می‌کنند و دچار بحران می‌شوند. آب یک ماده گذرا (فرار) است: خاصیت دیگری که آب دارد، حالت فرار بودن آن است. در واقع آب تحت نیروی ثقل جریان دارد و اگر استحصال نشود از دست می‌رود. همان طور که میزان تقاضا برای آب متغیر است، دسترسی به‌آن نیز طی زمان متغیر است مگر این‌که نسبت به ذخیره آن اقدام شود. در این خصوص آب با هوا و زمین نیز متفاوت است، چرا که آنها نیاز به ذخیره ندارند و جزو منابعی هستند که به طور طبیعی به صورت انباشته موجود هستند، در حالی که آب در جریان است.

چرخه سالانه آب از بارندگی تا رواناب یک سیستم پیچیده است که فرآیندهای بسیار متنوعی را از قبیل نفوذ، رواناب سطحی، تغذیه، رطوبت و... شامل می‌شود. این فرآیندها به طور مستقیم و گسترده‌ای به هم وابسته هستند و در سمت خاصی جریان دارند. اگر در بالا دست دخالتی در منابع آب صورت گیرد، اثرات آن در پایین دست و به صورت تاثیرات بیرونی قابل رویت است. هرگونه برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، ورود فاضلاب‌ها و سایر زایدات و مواد سمی به منابع‌آب‌های سطحی و زیرزمینی تاثیرات منفی زیادی در پی خواهد داشت.

آب، حجیم و غیرقابل تراکم است. یک مصرف‌کننده بخش شهری و صنعتی تمایل به پرداخت مبالغ بالایی به ازای هر متر مکعب آب دارد، در حالی که یک کشاورز توانایی یا تمایل کمتری نسبت به پرداخت هزینه آب دارد و در واقع به قیمت‌های جهانی، بخش خیلی جزئی از هزینه واقعی آب مصرفی را پرداخت می‌کند. سایر کالاهای اقتصادی نسبت به آب بسیار گران‌قیمت هستند. هزینه سوخت به ازای هر متر مکعب در حدود 100 دلار و در مورد غذا 200 دلار است. قیمت‌های غذا و سوخت در حدود 100 برابر قیمت آب مصرفی بخش صنعتی و 1000 برابر آب مصرفی بخش کشاورزی است.

به خاطر وابستگی شدید جامعه، اجتناب‌پذیر نبودن مصرف و غیرقابل جایگزین بودن آب، مسوولیت دولت‌ها این است که برای همه بخش‌های مصرفی امکان دسترسی سالم و مناسب به آب را به وجود آورند و از آسیب‌های مرتبط با آب جامعه را حفظ کنند.

در سطح بازار می‌توان گفت بازار برای آب چندان همگن نیست. تعدادی از مصرف‌کنندگان که دارای سطح تمایل به پرداخت بالایی هستند، فقط قسمت اندکی از آب را مصرف می‌کنند (مصرف‌کنندگان بخش شهری و صنعت)، دیگرانی که توانایی و تمایل به پرداخت کمتری دارند، مصرف‌کننده قسمت اعظمی از آب هستند. البته یک‌سری بخش‌ها نیز وجود دارد که اصلا قادر به پرداخت هزینه آب مصرفی نیستند. (مانند بخش محیط زیست و مردم فقیر).

به طور خلاصه آب یک کالای اقتصادی، اما نه یک کالای اقتصادی معمولی است. تعداد زیادی از ویژگی‌های خاص مرتبط با آب که در متن به آنها اشاره شد بر این موضوع تاکید دارد که در تخصیص و مصرف آب باید مجموعه‌ای از نرخ‌های اقتصادی مدنظر قرار گیرند. آب دارای مشخصه منحصر‌به‌فردی است که باعث عدم‌کارآیی تئوری بازار در رابطه با تخصیص آب بین زیر بخش‌ها و گروه‌های مختلف مصرف‌کننده آب می‌گردد. در داخل یک زیرسیستم یا حتی در یک زیربخش قیمت‌گذاری اقتصادی ممکن است یک ابزار مفید برای دستیابی به بهره‌‌وری باشد، اما راندمان تخصیص در این مقیاس فقط یک مشکل جزئی از نظر مشکلات جهانی بخش آب است. بازارهای آب در مقیاس‌های بزرگ‌تر از مقیاس‌های خیلی محلی و کوچک مانند میکرو حوضه‌ها، یک آبخوان یا یک سیستم آبیاری مفید نیستند. آب یک کالای حجیم است و انتقال آن در فواصل دور و برخلاف جریان ثقلی بشدت هزینه بر است. در بخش تامین آب شهری تفسیر کلاسیک اقتصادی بودن آب ممکن است مفید و قابل کاربرد باشد، بویژه در شرایطی که جامعه توان پرداخت بالایی داشته باشد. با وجود این نیاز است روی مسائل گسترده‌تری از مدیریت منابع آب متمرکز شویم و سعی در ارائه نظریات و ایده‌های کاربردی‌تر و واقعی‌تری داشته باشیم. از طرف دیگر، بیان جمله «آب کالای اقتصادی است» ضرورتا نشان‌دهنده این موضوع نیست که برای تخصیص بهینه منابع آبی، قیمت بازاری تعیین گردد و در ضمن در واقع به این مفهوم نیست که اصلا نباید برای آن هزینه‌ای پرداخت شود.

محمدتقی توکلی/ کارشناس ارشد مدیریت منابع آب