راز بیماری‌ها در دل زمین نهفته است

از سال‌ها پیش دانشمندان ایرانی چون زکریای رازی و ابوعلی سینا به ارتباط زمین با بیماری‌های مختلف انسان و دیگر موجودات پی برده بودند. علاوه بر دانشمندان ایرانی محققان دیگر به بررسی این آثار پرداخته‌اند و برخی نیز بدون داشتن دانش و تخصص، فقط شاهد و ثبت کننده ارتباط بیماری‌ها با وضعیت زمین بوده‌اند. از جمله این افراد می‌توان به مارکوپولو، سیاح مشهور ایتالیایی اشاره کرد که به عنوان مثال علت مرگ مرموز اسب‌های اروپایی در منطقه‌ای از چین را وجود سلنیوم زیاد خاک دانسته است. تاثیر عوامل مختلف اینچنینی بر موجودات زنده آنچنان جدی است که امروزه دانشمندان علل بسیاری از مرگ و میرها و مسمومیت‌های منطقه‌ای را در زمین جستجو می‌کنند.

از طرف دیگر بسیاری از بیماری‌هایی که در مناطق مختلف به صورت اپیدمی شایع هستند و بسیار خطر آفرین محسوب می‌شوند به نحوی مربوط به پدیده‌ها و وضعیت زمین‌شناختی منطقه هستند. برای مثال مواد سوزان آتشفشان‌ها علاوه بر کشندگی سریع، سبب آزادشدن گازهای سمی خطرناک در گستره وسیع (بیش از 10 هزار کیلومترمربع) می‌شود. این گازها به طور کلی سبب ایجاد بیماری‌های ریوی، متاسیون‌های پوستی و... هستند. همچنین خروج گازهای سمی، آزاد شدن مواد و ایجاد ترکیبات فرار در حین زمین‌لرزه باعث مسمومیت‌های شدید در منطقه می‌شود. علاوه بر آن در چنین شرایطی به دلیل ایجاد شرایط فساد بافت‌های حیوانی احتمال آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی بشدت افزایش می‌یابد.

در مجموع زمین‌لرزه می‌تواند سبب بر هم خوردن نظم اکولوژیکی در یک منطقه ‌شود، به طوری که گازهای سمی امکان راهیابی به سطوح فوقانی زمین یا حتی جو و در عین حال لایه‌های محصور سمی (لایه‌های سرب، جیوه، سیانور و آرسنیک) امکان ورود به آب‌های زیرزمینی را پیدا می‌کنند. بنابراین احتمال تغییر شیمی آب‌های زیرزمینی بشدت افزایش می‌یابد.

در پدیده خشکسالی نیز ابتدا سطح آب زیرزمینی کاهش می‌یابد که این عمل سبب تغییر منطقه غیراکسیدان با اشباع کامل به منطقه اکسیدان با اشباع متفاوت می‌شود. در نهایت تغییرات میزان اکسیداسیون سبب تبدیل مواد نامحلول به مواد محلول در آب می‌شود (تبدیل سولفید به سولفات). این مواد در آب حل می‌شوند و با استخراج و مصرف آنها، جان موجودات مختلف به خطر می‌افتد. مانند حادثه غرب سنگال که در اثر برداشت بی‌رویه آب، میزان ارسنیک در آب‌های زیرزمینی بشدت
افزایش یافت.

در مجموع پدیده‌هایی چون راهیابی مواد معدنی سمی بر اثر استخراج، ذخیره یا نفوذ آنها در سطح سفره آب زیرزمینی، تبدیل مواد سمی نامحلول به محلول بخصوص در شرایط خشکسالی، آزادشدن گازهای سمی هنگام زمین‌لرزه، انتشار مواد سمی بر اثر آتشفشان، شیوع بیماری‌های بومی بخصوص مسمومیت‌ها و کمبودهایی که بیشتر متاثر از شرایط زمین‌شناسی منطقه است و آلودگی‌های میکروبی و شیمیایی آب بر اثر عدم فیلترهای طبیعی، همگی از جمله مواردی هستند که لزوم بررسی‌های زمین‌شناسی را در امور بهداشتی یک ناحیه گوشزد می‌کنند.

برخی از عناصر موجود در سنگ‌ها و کانی‌های موجود در خاک علاوه بر این‌که در صنعت و تداوم حیات بشر نقش مهمی ایفا می‌کنند گاهی نیز تعادل بدن را بر هم می‌ریزند و موجب بروز مشکلات می‌شوند. در واقع فلزات و نافلزات اگر به مقادیر غیرطبیعی وارد بدن شوند منجر به بروز مشکلات قابل‌توجهی می‌شوند. به طور کلی گروهی از فلزات برای سلامت ما سودمند و گروهی دیگر مضر هستند. فعالیت‌های مختلف انسانی باعث انتقال فلزات از جایگاه‌هایشان به مکان‌هایی می‌شود که در آینده برای سلامت انسان‌ها و جانوران مشکلاتی را به وجود خواهند آورند. این مشکلات در مکان‌هایی که بارندگی‌های اسیدی دارند، دسترس‌پذیری فلزات سنگین (مانند جیوه) و در نتیجه جذب آنها در زنجیره غذایی را تسهیل می‌کند. به علاوه باران‌های اسیدی در این مکان‌ها باعث عدم دسترسی موجودات زنده به برخی از عناصر کم مقدار مانند سلنیوم می‌شوند.

عناصر سمی موجود در خاک و سنگ هم در طول زمان بر اثر واکنش‌های ژئوشیمیایی طبیعی یا فعالیت‌های انسانی تولید می‌شوند و معمولا بر سلامت انسان اثر می‌گذارند. چراکه از طریق غذا یا مایعات مختلف وارد بدن می‌شوند. به عنوان مثال آب که یکی از مهم‌ترین نیاز‌های بشر محسوب می‌شود و آب‌های زیرزمینی در زمره منابع آب آشامیدنی با کیفیت مطلوب طبقه‌بندی می‌شوند، خاک‌ها و سنگ‌ها به عنوان صافی طبیعی، این آب را تصفیه و آلودگی‌های نامطلوب را از آن جدا می‌کند. ولی با توجه به مسائل ژئوشیمیایی مربوط به لایه‌های زمین که آب در آنها جریان دارد، کیفیت آب زیرزمینی صددرصد تضمین شده نیست و آلودگی‌های موجود در آن، تهدیدی برای سلامت و بهداشت عمومی به شمار می‌رود. چرا که بسیاری از عناصر موجود در سنگ‌ها و خاک‌ها در مقادیر بالا مسمومیت‌زا هستند و آب به‌عنوان یک حلال این عناصر را در خود حل می‌کند، وارد چرخه غذایی و از آنجا وارد بدن موجودات می‌شود و زیان‌های فراوانی را به‌وجود می‌آورد.

آب آشامیدنی معمولا به طور محلی تأمین می‌شود و عمدتا متأثر از ژئوشیمی محلی است. ورود بیش از اندازه برخی از ترکیبات غیرآلی به بدن از طریق آب‌های آشامیدنی باعث بروز مشکلاتی در برخی از کشورها شده است. از بیماری‌های جهانی مربوط به زمین‌شناسی پزشکی می‌توان به گواتر (کمبود ید) و بیماری‌های مربوط به فزونی یا کمبود عناصری خاص مانند فلورین یا سلنیم اشاره کرد. بیماری‌های قلبی ـ عروقی مرتبط با سختی آب (متأثر از محیط‌های جغرافیایی) نیز یکی دیگر از موضوعات زمین‌شناسی پزشکی است.

از جمله این عناصر، آرسنیک موجود در کانی‌ها و سنگ‌های آرسنیک‌دار است که از جمله مهم‌ترین و فراوان‌ترین آلوده‌کننده‌های طبیعی آب‌های زیرزمینی محسوب می‌شود و علاوه بر سمی و سرطان‌زا بودن، امراض گوناگون پوستی را موجب می‌شود. حداکثر میزان مجاز این عنصر در آب شو 10ppm/lit است (WHO -1993) در حالی که بسیاری از کشور‌ها حد استاندارد سابق WHO یعنی 50ppm/lit را برای آن در نظر می‌گیرند. از جمله مناطقی که با مشکل آلودگی آب مواجهند می‌توان به آرژانتین، شیلی، مکزیک، هند (بنگلادش غربی)، بنگلادش، شمال چین، تایوان، ویتنام، مجارستان و بخشی از آمریکای غربی اشاره کرد.

بسیاری از سنگ‌ها دارای سطوح بالای اورانیوم هستند مانند شیل‌های زاجی، گرانیت‌های خاص و پگماتیت‌ها. تنفس یا بلع مقادیر غیرعادی گاز رادیواکتیو رادون که از منابع طبیعی رادیواکتیو در چنین سنگ‌هایی ایجاد می‌شود، خطری مهم برای سلامت عموم محسوب می‌شود.

آمار سرطان‌های ریه ناشی از رادون رو به افزایش است. مطالعات اخیر نشان داده است نوشیدن آب مملو از رادون خطرات قابل توجهی را برای انسان‌ها بخصوص گروه‌های خاص مانند کودکان و افراد سالخورده به وجود می‌آورد. میزان رادون موجود در آب به صورت مستقیم به شرایط جغرافیایی محلی مرتبط می‌شود.

از دیگر بیماری‌ها که توسط عناصر موجود در سنگ‌ها و کانی‌ها به وجود می‌آید، می‌توان به عنصر روی که از عناصر سنگین است و در تغذیه نقش مهم دارد اشاره کرد. مصرف بالای این عنصر درجات مختلفی از کم خونی را موجب می‌شود.

کادمیوم نیز می‌تواند عامل فشار خون باشد و سبب بروز بیماری نرمی استخوان (تخریب بافت و نرم شدن استخوان‌ها) شود.

جیوه نیز عنصر تجمع پیداکننده‌ای است و بنابراین هر چه موقعیت حیوانات در چرخه غذایی بالاتر باشد مقدار این عنصر در بدن آنها زیادتر خواهد بود. جیوه به سیستم اعصاب مرکزی بدن حمله می‌کند و موجب تخریب آن می‌شود. به عنوان مثال می‌توان تعدادی از دهکده‌های ماهیگیری ژاپن را نام برد که در اثر مصرف ماهی‌های جیوه‌دار دچار مشکلات فاجعه‌بار شدند.

وجود پتانسیل معدنی در یک منطقه احتمال شیوع برخی بیماری‌های ژنتیکی را موجب می‌شود. به طور کلی کمربندهای فلززایی در ایران وجود دارد. این کمربندها بخشی از کمربند متالوژنی خاورمیانه هستند. بر این اساس در برخی از مناطق، توزیع عناصر سمی چون سرب، روی، آرسنیک، جیوه، طلا، نقره و کادمیوم از فراوانی بیشتری برخوردار است. این عناصر به طور طبیعی در آب، خاک، گیاه و چرخه و سیکل طبیعی حیات وارد می‌شود و در صورتی که این مناطق، مناطق مسکونی باشند تاثیر مستقیمی بر سلامت سکنه دارد. به گونه‌ای که برخی بیماری‌ها را به دنبال خواهند داشت. به همین دلیل ایجاد نگاه مشترک میان زمین‌شناسان و پزشکان این امکان را خواهد داد که با نگاهی کامل و دقیق‌تر به مساله سلامت پرداخته شود.

به گفته فرح رحمانی، مجری طرح زمین‌شناسی پزشکی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، استان گلستان یکی از استان‌هایی است که سرطان مری در آنجا بیشترین شیوع را دارد. از این‌رو تحقیقات زمین‌شناسی پزشکی در این منطقه به عنوان پروژه‌ای مشترک میان سازمان یونسکو و سازمان زمین‌شناسی با همکاری مرکز تحقیقات کبد و گوارش بیمارستان دکتر شریعتی تعریف و اجرایی شده است.

در این مطالعات به بررسی کانی‌ها و فاکتورهای زمین‌شناسی موثر اقدام شد و نتایج این تحقیقات نشان داد ارتباطی میان شیوع سرطان مری با ریسک فاکتورهایی مربوط به کانی‌‌شناسی محیطی و نوع کانی‌های تشکیل‌دهنده و شرایط و سیستم تبلوری کانی‌ها وجود دارد. به گونه‌ای که این کانی‌ها می‌توانند اثرات مخربی بر دستگاه گوارش و کبد داشته باشند و طی نسل‌ها باعث بروز مشکلات متعددی در سیستم دستگاه گوارش و موجب بیماری شوند از این‌رو به عنوان یکی از عوامل موثر در بروز سرطان مورد شناسایی قرار گرفت. در این میان بررسی افزایش و کاهش برخی عناصر و ترکیبات شیمیایی نیز می‌تواند در بروز یا عدم بروز برخی بیماری‌ها با منشاء محیطی نقش موثری داشته باشد.

کمربند سرطان مری و دستگاه گوارش در ایران به غیر از گلستان استان‌های اردبیل، گیلان و مازندران را هم شامل می‌شود. علاوه بر این، ایران روی کمربند آرسنیک نیز قرار دارد که از جمله کمربندهای مهم و عامل بیماری‌های پوستی و برخی سرطان‌هاست. این کمربند از شمال تا غرب کشور را در بر می‌گیرد که شناسایی دقیق این مناطق نیاز به همکاری ارگان‌های مربوط دارد.

بیماری‌های متابولیکی مانند گواتر، فلورسیس (ضایعات مینای دندان) و بیماری‌های ناشی از کمبود مواد مغذی، کمبود آهن و روی از دیگر بیماری‌های شایع کشور هستند.