از مکتبخانه تا مدرسه

این روزها اگر چه میان مکتبخانه و مدرسه فاصله زیادی وجود دارد و این فاصله ماهیت این دو را به کلی از هم جدا می‌کند، اما ریشه‌های مدرسه‌های امروزی را می‌توان به شکلی در مکتبخانه‌های از یاد رفته دیروز یافت؛ مکتبخانه‌هایی که تا 3 نسل پیش تنها کانون آموزش اجتماعی بودند.

در گذشته مکتبخانه به نخستین محل آموزش و تربیت گفته می‌شد و مدیر آن را معلم، مکتبدار، ادیب، ملا یا آخوند می‌نامیدند. مکتبخانه‌ها در دوران نه چندان دور در ولایت‌ها، قصبه‌ها و حتی آبادی‌های دورافتاده برقرار بودند. این کانون‌های عجیب و در عین حال جالب برای خود، آیین ویژه‌ای داشتند و در برخی مناطق مسجد نامیده می‌شدند و در هر جایی همانند گوشه یک مسجد قدیمی‌ و کوچک یا کنج حیاط یک خانه می‌توانستند پیدایش یابند. مکتبخانه‌ها از وسایل و امکانات تحصیلی، فقط فضای مسقفی داشتند که شاگردان را از گرما، سرما، باد و باران حفظ می‌کرد و چند حصیر یا نمد کهنه کف مکتبخانه را می‌پوشاند. مکتبدار برای تدریس معمولاً شهریه‌ای نمی‌گرفت، چرا که از دید اعتقادی، گرفتن دستمزد برای تدریس مردود بود و تنها مکتبداری که سمت یا عنوان مذهبی نداشت از این قاعده مستثنی بود و نیاز‌های معیشتی او از راه مکتبداری فراهم می‌شد. وسایل تحصیلی آن زمان بسیار ساده بود. هرکس که قصد تحصیل داشت، باید تشکچه می‌آورد و جای مناسبی را در مکتب آماده نشستن می‌کرد و همین که ساعت تعطیلی می‌رسید، هرکس تشکچه را همراه خود به خانه برمی‌گرداند. افزون بر این دانش‌آموزان خورجین کوچکی نیز از نوع جاجیم می‌آوردند و کتاب، قلمدان و غذای خود را در آن جای می‌دادند.

در فصل زمستان به نوبت، سوخت مکتب را یکی از شاگردان تأمین می‌کرد. گاهی اوقات که توافقی نبود هرکس منقل کوچکی مملو از آتش به همراه خود می‌آورد و از گرمای آن بهره می‌گرفت. آن روزها برای گرم کردن مکتب بیشتر بخاری دیواری متداول بود و در انتهای محل مکتب قرار داشت.در آن زمان شیوه آموزش در مکتبخانه‌ها انفرادی بود. شاگردان مکتبخانه تابستان در حیاط و زمستان در اتاق بر تشکچه‌ای که از خانه می‌آوردند، می‌نشستند و رحل یا لوح در پیش می‌گرفتند. لوح یا رحل صفحه‌ای فلزی بود که با مرکب یا جوهر روی آن نوشته و سپس آن را می‌شستند.

هنگام درس دادن مکتبدار یا ملا داخل مکتبخانه بر سکویی می‌نشست و ترکه‌ای در دست و گاهی قلیانی زیر لب داشت. نخست شاگردان بزرگ‌تر جلو می‌آمدند، درس را از ملا می‌گرفتند و سپس آنان مأمور آموزش به دیگران می‌شدند. هر کودک پس از گرفتن درس، وظیفه داشت بر جای خود بنشیند و درس خود را یکسره با صدای بلند بخواند و تکرار کند، به گونه‌ای که در مکتبخانه پیوسته صدای شاگردان بلند و با هم آمیخته و با حرکت متفاوت بدن آنها همراه بود. زیرا ملای مکتب معتقد بود بلند خواندن درس باعث می‌شود نخست شاگرد تلفظ کردن کلمه‌ها را فرا بگیرد، سخن گفتن بیاموزد و به اصطلاح زبان باز کند و دوم آن که حواس خود را متوجه و متمرکز درس کند. از برکردن، مهم‌ترین روش یاد گرفتن بود و ذوق و استعداد شاگرد و به طور کلی فهمیدن و فکر کردن مورد توجه نبود. در مکتبخانه‌های قدیم خط زیبا اعم از درشت یا ریز که اولی به نام مشق و دومی ‌به نام کتابت مرسوم بود، ملاک و معیاربرداشت تحصیلی بود. هرکس در هر مقطع تحصیلی خط خوبی نداشت مورد توجه واقع نمی‌شد. در واقع خط خوب پوششی مناسب برای بی‌دانشی بود.

در آن زمان آنچه می‌نوشتند با قلم نی و مرکب سیاه بود. سر قلم فلزی و مرکب‌های رنگی بویژه مرکبی که از جوهر گرفته بودند نه‌تنها مردود بود، بلکه اگر دانش‌آموزی از چنین وسایلی استفاده می‌کرد، تنبیه جانانه‌ای را به رایگان می‌خرید. نوشتن هر مطلب در آغاز روی زانوی راست صورت می‌گرفت و دانش‌آموز زمانی به اوج کمال خود می‌رسید که می‌توانست ایستاده، قلمدان و دوات را در شال کمر خود گذارد و بی‌آن‌که قلم خوردگی پیدا شود، بدون پیش‌نویسی کتابت کند و قواعد و نظم سطور نوشته را نیز به نحو مطلوب و به اصطلاح آن روز من‌البدو و الی الختم رعایت کرده باشد. آنگاه بود که نویسنده از دید تحصیلی در درجه عالی قرار داشت و عنوان میرزا می‌گرفت.

گذر از مکتبخانه‌ها به مدارس یکی از مهم‌ترین تغییرات نظام آموزشی ماست که ازانقلاب مشروطه و پس از وضع قانون اساسی و متمم آن به وجود آمد. تحولی که باعث شد در گذر زمان نوع مدارس و شیوه‌های و روش‌های آموزشی تا به امروز تغییرپیدا کند.طی چند دهه اخیر با تغییر نظام آموزشی و روی کار آمدن شیوه‌های جدید آموزش، نوع مدارس، نحوه درس خواندن، مدرسه رفتن و استفاده از امکانات آموزشی برای دانش‌آموزان تغییر پیدا کرده است و دیگر به مکتبخانه‌های قدیم هیچ شباهتی ندارند. دانش‌آموزان امروزی در شرایطی به مدارس خود در مقاطع مختلف تحصیلی می‌روند که کتاب‌های درسی تفاوت زیادی با گذشته دارد و دیگر از لوح‌ها خبری نیست و محتوای این کتاب‌ها براساس نیاز روز تغییر کرده است.

شیوه درس خواندن دانش‌آموزان نیز بسیار متفاوت با زمان‌های درس خواندن و مدرسه رفتن پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها و حتی پدران و مادران آنهاست. در حال حاضر فرزندان دانش‌آموزان دیروز از وسایل درسی و کمک آموزشی جدید بهره می‌گیرند و داشتن کامپیوتر و لپ‌تاپ جزیی‌ترین وسایل آموزشی آنهاست. کتاب‌های درسی امروزی گرچه سخت‌تر و پیچیده‌تر شده‌اند، اما با کمک کتاب‌های کمک درسی متنوع و مختلف یادگیری ساده‌تر شده است.

در عصر امروز دیگر همانند چند دهه قبل دانش‌آموزان در شب‌های امتحان تا صبح بیدار نمی‌مانند یا به صورت دسته‌جمعی در خانه‌های یکدیگر جمع نمی‌شوند و درس نمی‌خوانند.

این روزها دانش‌آموزان ترجیح می‌دهند اوقات خود را در کلاس‌های کمک درسی، کامپیوتر و کمک آموزشی کنکور بگذرانند و با خواندن نمونه سوالات امتحانی و کتاب‌های کمک‌درسی، خود را برای امتحان دادن آماده کنند. در واقع کلاس‌های کمک درسی و کنکور به نیاز اصلی دانش‌آموزان تبدیل شده است و دانش‌آموزان و والدین آنها ثبت‌نام و شرکت در این کلاس‌ها را یک نیاز اساسی برای درس خواندن و پیشرفت تحصیلی می‌دانند.

اگر تا دیروز فلک بستن و تنبیه و جریمه عامل فشار برای درس خواندن و رفتن به مدرسه بود، امروز نوع نگاه و توجه پدر و مادران برخی از دانش‌آموزان به درس خواندن فرزندانشان نیز دستخوش تغییر شده و آنها به روش‌های مختلف همانند افزایش پول‌توجیبی و دادن وعده خریدن وسایلی همانند دوچرخه، موبایل، لپ‌تاپ و... دانش‌آموزان خود را به درس خواندن و شرکت در این کلاس‌ها ترغیب می‌کنند.

باید گفت والدین امروزی بیش از گذشته به آینده فرزندانشان اهمیت می‌دهند و به همین منظور سعی می‌کنند بعد از مقطع ابتدایی فرزندان خود را به کلاس‌های کمک درسی بفرستند تا آنها را پیشاپیش برای شرکت در کنکور دانشگاه آماده کنند. کنکوری که طی چند دهه اخیر در ایران به غولی تبدیل شده که شکستن شاخ آن و ورود به دانشگاه آرزوی اکثر نوجوانان است.

امروزه انتخاب مدرسه نیز برای خود حکایتی دارد، پدران و مادران یک سال تحصیلی را به دنبال یافتن مدرسه‌ای خوب و کارآمد برای فرزندان خود سپری می‌کنند و آنقدر از این مدرسه به آن مدرسه به رفت و آمد می‌پردازند تا فرزند نوآموز خود را در بهترین مدرسه شهر با بهترین امکانات ثبت‌نام کنند. برای آنها دیگر شهریه معنایی ندارد، حتی اگر با درآمد آنها نیز همخوانی نداشته باشد با قرض و وام، گران‌ترین مدرسه را ـ‌ که از نظر آنان بهترین نیز هست ـ انتخاب می‌کنند.تازه داستان به همین جا هم ختم نمی‌شود؛ در کنار مدرسه انواع کلاس‌های کمک درسی و جانبی همانند موسیقی، ورزش و... را هم در برنامه‌های فرزندانشان قرار می‌دهند. در روزگار از رونق افتادن مکتبخانه‌ها که خبری از رحل‌های فلزی و قلم نی و جوهر نیست، دانش‌آموزان با خودکارهایی متنوع با رنگ‌های فسفری تکالیف خود را می‌نویسند، در خانه رایانه شخصی دارند و با خود تلفن همراه به مدرسه می‌برند و مسافت اندک خانه تا مدرسه را با سرویس طی می‌کنند. در این مدارس تخته‌های سیاه‌رنگ کلاس‌های درس جای خود را به تخته وایت‌برد‌های سفیدی داده‌اند که به جای گچ سفید با ماژیک‌های تیره روی آنها می‌نویسند. اکنون این باور اثبات نشده که تحصیل در مدارس غیرانتفاعی همراه وسایل جدید آموزشی آینده تحصیلی دانش‌آموزان را تامین می‌کند، ذهن بسیاری از والدین را مشغول کرده است.

ظاهرا این تغییرات تمامی ندارد، زیرا در حالی که طی چند قرن اخیر کتاب‌های کاغذی درسی به عنوان اصلی‌ترین وسیله آموزشی در مدارس مختلف کشور استفاده می‌شده و خاطرات زیادی از مطالب این کتاب‌ها در ذهن دانش‌آموز دیروز و امروز نقش بسته است، ولی در عصر ارتباطات و پیشرفت تکنولوژی، وسایل آموزشی نیز دستخوش تغییر و تحول شده‌اند و قرار است به مرور زمان دانش‌آموزان با کتاب‌های درسی کاغذی خداحافظی کنند، به گونه‌ای که معاون پژوهشی وزارت آموزش و پرورش در تازه‌ترین اظهارنظر خود از توزیع لپ‌تاپ در بین دانش‌آموزان برای جایگزینی کتاب‌های کاغذی خبر می‌دهد.

محی‌الدین بهرام محمدیان با اشاره به اجرای آزمایشی توزیع کیف الکترونیکی در برخی مدارس کشور طی امسال می‌گوید: این طرح از شیوه‌های نوین یادگیری و در راستای هوشمندی مدارس است و نقش‌آفرینی بیشتر دانش‌آموزان را در یادگیری، یاددهی و تولید محتوا فراهم می‌کند. به اعتقاد وی براساس این طرح دانش‌آموزان به جای حمل انبوه کتاب‌های درسی، رایانه همراه (لپ‌تاپ) به مدرسه می‌برند که در آن مطالب کتاب‌های درسی به صورت محتوای الکترونیکی با قابلیت چندرسانه‌ای طراحی شده است.

کنار تمام این تغییرات، ایجاد این باور در ذهن دانش‌آموزان و والدین آنها که دروس را فقط باید برای قبول‌شدن خواند نه یاد گرفتن، باعث شده که در نظام آموزشی ما به کمیت بیشتر از کیفیت توجه شود.

موضوعی که به اعتقاد حسن شریعتی، کارشناس مسائل آموزشی باعث شده در حال حاضر در آموزش‌هایی که در مدارس و جاهای مختلف ارائه می‌شود درصد قبولی دانش‌آموزان بیشتر از کیفیت یادگیری توسط آنها مورد توجه قرار گیرد.

وی با اشاره به این که در حال حاضر آموزش‌هایی که به دانش‌آموزان ارائه می‌شود عمق و کیفیت ندارد، می‌گوید: ما امروزه در آموزش دانش‌آموزان فقط رفع تکلیفی عمل می‌کنیم و برخلاف گذشته که آموزش‌ها عاشقانه، مهارتی و عمیق بود، آموزش‌های امروزی سطحی و فقط در جهت کسب نمره قبولی است.

وی با بیان این که دانش‌آموزان امروز به جای یاد گرفتن درست و عمیق، درس می‌خوانند تا در آینده پزشک، مهندس و... شوند و فقط کسب نمره قبولی در امتحانات برای آنها مهم است، می‌افزاید: پیش از این در مدارس به دانش‌آموزان می‌گفتند درس بخوان تا علم بیاموزی یا بنویس تا نوشتن را یاد بگیری، اما امروزه دیگر اینچنین نیست.

این کارشناس مسائل آموزشی با اشاره به این‌که در حال حاضر مهارت شرکت در امتحان و نحوه پاسخ دادن به پرسش‌های چندگزینه‌ای جای آموختن صحیح و درست را گرفته، تصریح می‌کند: بسیاری از دانش‌آموزان براساس مهارت‌هایی که در کلاس‌های کنکور براساس ابزار و روش‌های تست‌زدن یاد می‌گیرند در کنکور قبول می‌شوند و کمتر کسی است که براساس یادگرفتن عمیق در کنکور قبول شود. شریعتی درصد هوش و یادگیری دانش‌آموزان امروز را با دانش‌آموزان دیروز متفاوت نمی‌داند و با بیان این که امروزه امکانات جدید آموزشی همانند کامپیوتر و دیگر وسایل آموزشی در زندگی تحصیلی دانش‌آموزان گنجانده شده است، می‌افزاید: امروزه به دلیل استفاده از وسایل کمک آموزشی جدید، معلم محوری به سمت دانش‌آموز محوری پیش رفته است و با در اختیار قرار دادن ابزار و وسایل کمک آموزشی در اختیار دانش‌آموزان، ارتباط آنها با معلم کمتر شده که این برای نظام آموزشی ما خطرناک است.