کتاب‌های ‌آویخته بر دیوار

در کشور ما نقشه مورد بی‌مهری قرار گرفته است. زیرا تا آغاز قرن 19 و 20 اصلا کسی نقشه نداشت. در جهان اسلام و کشور ما پس از دوران اوج نقشه‌نگاری اسلامی که مصادف بود با دوران رنسانس در اروپا، دیگر به نقشه اهمیتی داده نشد. اروپاییان در این زمان اطلاعات نقشه‌‌نگاری را از مسلمانان گرفتند و پس از ادریسی و سفاقسی، یکه‌تاز میدان کارتوگرافی و علوم جغرافیایی جهان شدند. امروزه از دوره شکوفایی نقشه‌نگاری اسلامی، آثار زیادی از جغرافیدانان ایرانی مسلمان مانند ابن خرداذبه، بلخی، مسعودی، جیهانی استخری، قزوینی، بیرونی، خوارزمی و دیگران در کتابخانه‌ها و موزه‌های سراسر جهان به ‌چشم می‌خورد.

جنگ‌ها و نبردهای داخلی بین کشورهای مسلمان، پراکندگی و آشفتگی‌های داخلی کشور از زمان فروپاشی امپراتوری عباسی تا زمان استقرار حکومت صفوی، بی‌توجهی به دانشمندان، حمله‌های مختلف اقوامی مثل مغولان، کشته‌‌شدن دانشمندان در جنگ‌ها و... همگی جزو عوامل افت اهمیت کتاب و نقشه در کشور ماست. برای مثال می‌توانم به داستان تیمورلنگ و المستنصریه بغداد اشاره کنم که جعبه‌هایی از کتاب را دیده بود و درباره آنها پرسیده بود. اطرافیانش جواب داده بودند که طلاب به مطالعه این کتاب‌ها می‌پردازند. البته طلاب در آن زمان در یک رشته تخصصی تحصیل نمی‌کردند. تیمور هم دستور داد تا کتاب‌ها را نابود کنند. در آنها کاه و یونجه بریزند و تمام طلاب به تیمارداری اسب‌های سپاهیان وی مشغول شوند. از این طریق دانشگاه المستنصریه به اصطبل تبدیل شد. این انقطاع فرهنگی موجب شد تا دارایی‌های علمی زیادی ازجمله نقشه‌نگاری را از دست بدهیم.

در قرن دوم هجری مامون، خلیفه عباسی، برای شناختن جهانی که می‌گفتند یک طرفش چین است و یک طرفش اروپا و آفریقا، دستور داد که نقشه‌ای ترسیم کنند تا بتواند جهان آن روز را تصور کند. این نقشه را دانشمندان ایرانی به سرپرستی ابوموسی خوارزمی، ریاضیدان بزرگ، ترسیم کردند. جالب است ‌ بدانید این نقشه، ترجمه نقشه جهان بطلمیوسی هم نیست. زیرا هنوز نسخه‌های نقشه خوارزمی و بطلیموس باقی‌مانده است. آن نقشه‌های یونانی ترجمه‌شده در قرن‌دوم به دست دانشمندان مسلمان تکمیل شد؛ نقشه‌هایی که حتی کروی بودن زمین را هم نشان می‌دهد و از نظر اسکلت و ساختار با نقشه‌های امروزی هماهنگ است.

از دوران رنسانس به بعد در اروپا نقشه در اختیار مردم بوده است. خصوصا از زمانی که آمریکا کشف شد، بسیاری از مردم به دنبال نقشه‌هایی بودند تا به وسیله آن نقاط جدیدی را در جهان کشف کنند و به نام خود بگذارند و سرمایه‌ای کسب کنند. در آن زمان موسسات کارتوگرافی زیادی هم تاسیس شد. ولی در کشور ما در دوران پهلوی اولین اداره‌ای که مسوول تهیه نقشه شد، دایره جغرافیایی ارتش نام داشت. از همان زمان و از طریق همان اداره همواره می‌گفتند که نقشه وسیله‌ای محرمانه است. این تفکر دوران پهلوی مشکلات زیادی را برای پژوهشگران و دانشجویان ایجاد کرده بود زیرا برای تحقیق و پژوهش نقشه‌ای در اختیار آنها قرار نمی‌گرفت. البته محرمانه‌بودن نقشه در سازمان‌های نظامی منطقی است. ولی ما گاهی شاهد آن هستیم که امروز برای نقشه‌های عمومی و غیرنظامی هم به مشکل می‌خوریم. نکته جالب دیگر این که محرمانه‌بودن نقشه در کشورهای شرقی رایج است. مثلا کشور عراق هنوز هم نقشه برای استفاده مردم ندارد یا در کشور ترکیه بتازگی موسسات کارتوگرافی بخش خصوصی تاسیس شده است.

ما به طور کلی عادت نکرده‌ایم که از نقشه استفاده کنیم. مثلا اگر بخواهیم به اصفهان برویم، درصدد تهیه نقشه برنمی‌آییم و می‌گوییم‌ می‌رویم و راه را پیدا می‌کنیم. علاوه بر این در مدارس به دانش‌آموزانمان هم مباحث جغرافیایی بسیار قدیمی و کم‌کاربرد آموزش داده می‌شود. در حالی که جغرافیا با تمام مسائل زندگی‌مان در ارتباط است. از طرف دیگر، در مدارسمان دانش‌آموزان را در کلاس حبس می‌کنیم. حتما دانش‌آموزان برای یادگیری درس جغرافی باید به فضاهای طبیعی بروند تا با پدیده‌ها درگیر شوند و بعد آنها را بیاموزند. مثلا باید تکلیف دانش‌آموز برای یادگیری نقشه این باشد که کروکی مسیر خانه تا مدرسه را بکشد. یا اگر کوه می‌رود، مسیر آن را با دره‌ها و رودها و... رسم کند. این راه آشتی دانش‌آموز با درس جغرافی است.

ما از نظر تکنیک و فن و کارایی از دیگر کشورهای پیشرفته عقب نیستیم. ما هم امکانات و نرم‌افزارهای مشابه بزرگ‌ترین موسسات کارتوگرافی آلمان را داریم. مشکل ما اینجاست که مردم‌مان با نقشه بیگانه هستند. در بخش دولتی، دولت بودجه‌ای برای سازمان‌های جغرافیایی و نقشه‌برداری در نظر می‌گیرد و کارها پیش می‌رود. ولی موسسات خصوصی نقشه‌نگاری باید از محل درآمد خودشان به کار ادامه دهند. مشکل دیگر اینجاست که قیمت‌های آثار تولیدشده در ایران با دیگر کشورها تفاوت فاحشی دارد. ما نمی‌توانیم مشابه اطلس‌های 250 دلاری را در ایران حتی به قیمت 50 هزار تومان به فروش برسانیم. در اروپا قیمت نقشه‌های کاغذی با تیراژ سالانه 50 هزار نسخه کمتر از 10 یورو نیست. ولی ما برای فروش نقشه 3 تا 5 هزار تومانی با تیراژ سالانه 2هزار نسخه هم مشکل داریم.

در کل برای هر نقشه‌ باید زمان زیادی را صرف کنیم. مثلا در اعمال تغییرات، وقتی جایی جاده‌ای جدید ساخته می‌شود، ممکن است که وزارت راه نقشه آن را نداشته باشد که به ما بدهد. به همین جهت ما مجبوریم با وسایل شخصی خود تمام مسیر جاده جدید را طی کنیم تا آن را در نقشه اعمال کنیم. تقسیمات کشوری هر روز عوض می‌شود. مثلا روستا می‌شود شهر، بخش می‌شود شهرستان و...