مکاشفه بصری در معماری اسلامی

این عکس‌ها ماحصل سفرهای محمد خوشرو در سال‌های 88 تا 90 به عتبات عالیات در نجف، مدائن، کربلا و کاظمین است.

خوشرو که شرکت در 2 نمایشگاه گروهی و 6 نمایشگاه انفرادی را در کارنامه هنری خود دارد، در این نمایشگاه 12 قطعه عکس از این مجموعه را در حاشیه رونمایی از کتابی از عکس‌های این مجموعه به نمایش در آورد که مورد توجه بسیاری از علاقه‌مندان قرار گرفت.

خوشرو، متولد 1349 و تاکنون در چندین نمایشگاه گروهی و انفرادی داخلی و خارجی عکس شرکت کرده است. او همچنین در کارنامه هنری خود انتشار کتاب مجموعه عکس‌های انتزاعی با عنوان «خیال» و انتشار کتاب مجموعه عکس‌های اولین دوره عکاسی از زیارتگاه‌های عراق را نیز دارد. گفت‌وگوی ما با این هنرمند در حاشیه برگزاری این نمایشگاه صورت گرفته است.

انتخاب سوژه‌ای متفاوت برای عکاسی از ابنیه مذهبی شیعیان مطمئنا عکس‌های متفاوتی را همراه خواهد داشت. لطفا در مورد تفاوت‌ها و شاخصه‌های عکاسی از ابنیه مذهبی و عکاسی در این گونه توضیح دهید؟ من در عکاسی از بناهای مذهبی و زیارتگاه‌ها چندین دید و زاویه را مدنظر داشتم. در برخی از عکس‌ها بیشتر در جستجوی فرم بناها بودم و به همین دلیل کیفیت بصری عکس غالب است؛ مثل عکس‌هایی که در کتاب نسیم سحر از بارگاه امام‌موسی کاظم و امام جواد علیهما السلام ارائه شد.

در ارائه و ثبت برخی از عکس‌ها خصوصیات مردم‌شناسی اماکن زیارتی برایم اهمیت داشت. بنابراین در عکس‌ها ما شاهد مواجهات زائران با بنا هستیم و عکس‌العمل و نوع رفتار زائران هنگام حضور در این اماکن به تصویر کشیده شده است. عکس‌هایی که نمای عمومی بنا را نشان می‌دهد با این دید و هدف ارائه شده است.

برخی عکس‌ها با هدف کشف خصوصیات پنهان بناهای مذهبی ثبت شده است، یعنی کشف خصوصیاتی از بناها که با چشم معمولی قابل رویت نیست و برای احصا و ثبت این عکس‌ها نیاز به دید جزئی است؛ به همین دلیل در عکاسی از این اماکن به ثبت جزئیات پرداخته‌ام.

حتی در عکس‌های به چاپ رسیده در کتاب نیز این مساله مورد توجه قرار گرفته است. گرافیک این کتاب و نحوه انتخاب و صفحه‌بندی آن براساس بیان جزئیات و آشکار کردن آن وجه از بناست که در نگاه اول به چشم زائر و بیننده نمی‌آید و به‌عبارت دیگر در ثبت و ضبط و چیدمان عکس‌ها منطق روایی کتاب حرکت از جز به کل است. این شیوه روایی باعث می‌شود بیننده عکس‌ها و کسانی که به عنوان زائر در جغرافیای اماکن مذهبی و زیارتگاه‌ها قرار می‌گیرند، سعی و دقت کنند که علاوه بر مشاهده کلیت بنا و اماکن مذهبی نسبت به مشاهده اجزای بنا که در اصل شکل دهنده کلیت بناست اهتمام ورزند که البته فکر نمی‌کنم این شیوه دیدن و ثبت اشکال و نقش‌و‌نگاره‌ها منجر به محدود شدن مخاطب کتاب شود، برعکس مخاطبان عادی را نیز ترغیب می‌کند بعد از این در موقعیت‌های مشابه، تجربه مشاهده بناها را از جز به کل تکرار کنند.

برای درک شرایط بازار هر نوع فعالیتی، باید ضرورت وجود یک محصول را بررسی کرد و ببینیم که آیا اساسا نیازی در جامعه برای تولید محصول وجود دارد یا نه. به عبارت دیگر میزان درخواست و نیاز جامعه نسبت به یک محصول، در تولید و رونق آن محصول دخیل است.

در مورد آثار و تولیدات هنری نیز تفاوت زیادی با امر فوق نیست، گاهی اوقات هنرمندان به دنبال نیاز جامعه و بازگویی و تحلیل مسائل و نیازهای جوامع انسانی، به خلق و تولید آثار هنری اقدام می‌کنند و به نوعی تحت تاثیر نیاز جامعه اثر هنری تولید می‌شود، حال به میزانی که اثر هنری انعکاس‌دهنده و تامین‌کننده نیاز درصدی از جامعه باشد، به‌همان میزان استقبال از اثر تولید شده بالاست. البته در این بین کیفیت هنری و مدیوم و قالبی که اثر هنری به وسیله آن تولید و عرضه می‌شود مهم است؛ مثل سینما، تئاتر، معماری، هنرهای تجسمی و...

در خصوص عکاسی که میزان و تعداد آثار خلق شده محدود است، به همان میزان مخاطب و خریداران این آثار هم محدودند. البته در این بین مفهوم و بار هنری که به وسیله اثر خلق شده منتقل می‌شود نیز تاثیر مستقیم و انکارنشدنی در تامین قیمت و جذب مخاطب دارد و نقش دولت و نهادهای متولی فرهنگ و هنر بسیار مهم و تاثیرگذار است. به عبارت دیگر برای این‌که آحاد مردم نسبت به هنر و شیوه‌های بیان هنری آشنا شوند، نیاز به فرهنگ‌سازی و صرف هزینه‌های اولیه دارد که از عهده هنرمندان و بخش خصوصی برنمی‌آید و باید همت و همکاری جمعی بین این سه‌ضلع اقتصاد هنر (هنرمند، مخاطب و دولت) باشد تا امیدوار بود در آینده، بازار هنر رونق بیشتری گیرد و آثار هنری فقط برای ارائه در بازارهای محدود داخلی و خارجی ارائه نشود و شاهد روزی باشیم که در هر خانه، اداره، محل کار، فضاهای عمومی و مبلمان شهری آثار هنری در هر شکل و مدیومی وجود داشته باشد. به عبارت دیگر آن هنر در جریان زندگی قرار گیرد. البته باید بگویم بررسی کارشناسانه و ارائه راهکارهای عملی در زمینه رونق اقتصاد هنر به عهده کارشناسان امر است.

رعایت کپی‌رایت و عواقب عدم رعایت آن قبل از این‌که توسط ضابطان قانون پیگیری شود، باید به عنوان یک اصل اخلاقی مدنظر قرار گیرد تا اگر در مواقعی امکان پیگیری و بررسی رعایت یا عدم رعایت کپی‌رایت نبود، نهادینه شدن اخلاق در افراد جامعه به عنوان یک نیروی درونی باعث جلوگیری از ضایع شدن حقوق دیگران شود.

با این توضیحات فکر می‌کنم نیازی به توضیح بیشتر در مورد رعایت کپی‌رایت نباشد چون گاهی پیگیری یک امر حقوقی زمان و هزینه زیادی می‌برد که باعث می‌شود صاحب حق از پیگیری و احقاق حقش منصرف شود و بررسی و احقاق حق را به زمان و دادگاه دیگری واگذارد!

معماری، مجموعه تمام هنرهاست. به همین منظور و برای درک چگونگی و نحوه شکل‌گیری معماری بناهای مذهبی شیوه روایی و حرکت جز به کل در گرافیک کتاب انتخاب و رعایت شده است. من در این کتاب کنکاش و مکاشفه بصری موردنظرم بوده است و در این راه سعی‌ام را کرده‌ام. در شکل‌گیری و تجسم ا ین جزئیات (اعم از نقوش کاشیکاری، آینه‌کاری، نقره‌کاری، طلاکاری و ...) راز و رمزی نهفته است که هر یک در جای خود نیاز به تحلیل و تاویل دارد.

این نقوش برگرفته از آداب معنوی انسان است. انسان‌هایی که کوشیده‌اند اینچنین درونیات و اعتقادات خودشان را در کمال آراستگی، زیبایی، شکوه و ظرافت تجسم بخشند. من با عکاسی آثار موجود در زیارتگاه‌ها می‌خواستم این آداب را به تصویر بکشم. همان طور که عرض کردم در بناهای مذهبی کلیات اجازه نمی‌دهند جزئیات دیده شوند، بنابراین ما باید فریم به فریم ببینیم تا چشم بتواند به جزئی دیدن و لحظه به لحظه دیدن بنا عادت کند و به نحوه شکل‌گیری این بناها و نقش آداب و رسوم و آموزه‌های دینی در شکل‌گیری در این امر دقت شود. و ان‌شاءالله فضایی ایجاد شود تا کارشناسان و پژوهشگران هنرهای اسلامی نسبت به بازگویی و رمزگشایی این نقش‌ها و اجزای شکل‌دهنده کلیت بنا اهتمام ورزند.

با کمی دقت در شهر، خیابان، محل کار و زندگی و خانه‌هایمان متوجه می‌شویم که تقریبا از علائم و نشانه‌ها و شاخصه‌های معماری اسلامی در این اماکن کمتر به چشم می‌آید و بعضا مشاهده نمی‌شود. چرایی این امر می‌تواند به ما کمک کند که بتوانیم در طراحی فضاهای عمومی و خصوصی از نشانه‌ها و اشکال معماری اسلامی استفاده کنیم چرا که ما مسلمانیم و شرایط زیستن در کشوری اسلامی دارا بودن بناها و ساختمان‌هایی است که یاد خداوند را در دل و ذهن ما جاری کند، به نظر بنده برای تحقق این امر لازم است ابتدا شناختی از گذشته معماری اسلامی پیدا کنیم و سپس نسبت به چگونگی شکل‌گیری این بناها تامل کنیم و این‌که هنرمندان و معماران ایرانی در گذشته با چه آداب و سلوکی موفق به خلق این آثار عظیم و گرانبها شده‌اند و در وهله آخر که به نظر من از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است این‌که چگونه می‌توانیم تجربه گذشتگان را در زندگی امروزی استفاده کنیم به نحوی که هم تکرار صرف نقش‌ها و بناهای گذشتگان نباشد و هم این‌که در زندگی امروزی کارکرد داشته باشد.

این استحاله در ساختار و شکل بناهای اسلامی که توسط گذشتگان به میراث گذاشته شده و تبدیل آن به نیاز زندگی امروزی بشر، مسیری است که به کمک تمامی متخصصان امر حادث می‌شود و ان‌شاءالله در آینده شاهد ساخت منزل، محله، شهر و کشوری باشیم که روح معماری اسلامی در آن جاری باشد.

مهدی نورعلیشاهی
گروه فرهنگ و هنر