دقت در روش‌های آموزش و ترویج علم

آبان 74 بود که نخستین کسوف را در مرز ایران و افغانستان دیدم. کمی بعد وقتی تازه وارد دانشگاه شده بودم همکار تحریریه مجله نجوم هم شدم. از همان زمان همه منتظر کسوف بزرگ سال 1378 (1999) بودیم. آخرین خورشید گرفتگی کلی قرن بیستم که ایران یکی از بهترین کشورهای میزبان مسیر ماه بود، هم از نظر آب و هوا و هم این که سایه از پهنای ایران می‌گذشت. مجله نجوم در آن سال یکی از نهادهای اصلی اطلاع‌رسانی این پدیده بود و من هم چون مسوول تحریریه بودم در بطن ارتباط رسانه‌ها با این پدیده قرار داشتم. آن زمان همچنین مشغول تهیه ویژه‌نامه کسوف بودیم که در سه برابر حجم عادی مجله قرار بود منتشر شود. یکی از مقاله‌هایی که نوشتم بررسی مسیر کسوف در ایران و جاذبه‌های گردشگری و رصدگاه‌های زیبا در نوار سایه ماه بود. اگر چه از همان سال 74 شیفته کسوف‌ها شده بودم، اما شاید نوشتن همین مقاله توجهم را به ارتباط عمیق کسوف‌ها با ارتباطات فرهنگی و اجتماعی در جهان جلب کرد. خورشید گرفتگی‌ها نه تنها پدیده‌های مهم در علم طبیعت هستند، بلکه پدیده‌های اجتماعی هم به حساب می‌آیند که می‌توانند سبب سفرهای دور و دراز و ارتباط میان فرهنگ‌های ملل مختلف شوند.

چالش اصلی در این 10 سال، جستجوی کسوف‌ها و برنامه‌ریزی درست بود. تهیه منابع مالی هم از مشکلات ما بود و برای همین کوچک‌ترین اشتباه در برنامه‌ریزی سبب از دست رفتن منابع مالی بسیار محدود ما و شکست کامل در سفر کسوف یا حتی خطرات جدی می‌شد. هر سفر از حدود یک سال پیش از کسوف با بررسی دقیق مسیر سایه ماه، مشاوره با باتجربه‌ترین جویندگان کسوف در جهان و بررسی وضعیت آب و هوا در منطقه شروع می‌شد. پس از انتخاب محل با منجمان آن منطقه ارتباط برقرار می‌کردیم. البته اتفاقات پیش‌بینی نشده‌ای هم در این سفرها رخ می‌داد، اما خوشبختانه هیچ کدام سبب شکست یا توقف پروژه نشد و تجربه‌ای شد برای ادامه دادن بهتر این رصدها. در آفریقا که برای رصد رفته بودیم صبح‌ها با صدای نعره شیرها از خواب بیدار می‌شدیم! حتی در آفریقا گاهی چون غذایمان تمام می‌شد موز خام، پخته و سرخ شده می‌خوردیم.

از نظر مردم شاید همه کسوف‌ها شبیه هم باشند، اما فعالیت زبانه‌ها و تاج خورشید مدام در حال تغییر است و هر کسوف ویژگی‌های خاص خودش را دارد. ما در این مستند گرفت خورشید را از بیشینه فعالیت‌ها تا کمینه آن دنبال کردیم. اهمیت علمی خورشید گرفتگی در چندین قسمت از این مستند نشان داده شده است. گرفتن خورشید هنوز ناب‌ترین اطلاعات را از تاج خورشید در اختیار محققان می‌گذارد. کسوف‌های کلی همچنین از نظر تاثیر بر محیط طبیعی زمین جالب توجه‌اند. آسمان ناگهان تاریک می‌شود، رنگ‌های غریبی در افق شکل می‌گیرد، پدیده‌های جوی شگفت‌انگیزی مثل نوارهای متحرک سایه ظاهر می‌شوند، دما افت می‌کند و وزش باد آغاز می‌شود و سکوت عجیبی همه جا را فرا می‌گیرد. بیشتر جانداران در طبیعت نسبت به این پدیده واکنش نشان می‌دهند. جنبه علمی دیگر این پروژه ملاقات و همکاری با محققان درجه اول جهان در بخش اخترشناسی بود. ما در برخی از این سفرها با مشهورترین جویندگان کسوف در جهان آشنا شدیم و از تجارب آنها استفاده کردیم.

نه! مخاطبان ما فقط نجوم پیشگان نبودند، بلکه عموم مردم را نیز شامل می‌شد. هدف ما این بوده که انگیزه‌های سفرهای اکتشافی در ایرانیان ایجاد شود؛ ایرانیانی که خود پیشگام در چنین سفرهایی بودند.هدف دیگر ما آشنا کردن مردم با گوناگونی‌های فرهنگی و طبیعی جهان است. ترکیب این دو در پروژه کار پیچیده‌ای بود و نیاز به دقت در روش‌های آموزش و ترویج علم داشت تا از یک طرف برای مخاطب عام جذاب بماند و از طرف دیگر سبب کج فهمی کسی نشود. البته ویژگی دیگر این کار که باعث تمایز آن از کارهای دیگر می‌شود، متن و گفتار مستند است.