از طهران ‌تا تهران

برای رفتن به قلب تاریخ مصور تهران باید از میان چهارچوبی قدیمی گذشت و پای صحبت داریوش تهامی نشست؛ کسی که به فراخور شغل پدرش و علاقه‌مندی‌اش، در تاریکخانه با دوربین و نگاتیو و مایع ظهور بزرگ شد. نسل دوم عکاسان ایران عبارتی است که تهامی برای مرحوم پدرش، سیدجواد به کار می‌گیرد و او را دست‌پرورده عکاسان صاحب‌نام ساکن طهران از جمله آنتوان سروگین، جهانگیرخان مصور رحمانی، اسدالله پروین و ماشاءالله خان معرفی می‌کند: «پدرم در 12 سالگی با از دست دادن والدینش مجبور شد از لحاظ مالی روی پای خودش بایستد. به سبب علاقه‌ای که به عکاسی داشت، عمویش او را برای آموختن فنون این هنر وارداتی به دست عکاسان مشهور آن دوران سپرد. من هم در 13 سالگی یعنی سال 50 با‌گرفتن یک عکس از گورستان مسگرآباد پا جای پای پدرم گذاشتم و عکاس شدم.» عمر دوره آموزش سید‌جواد با فرارسیدن سال 1307 و چیره‌دست شدن او پایان یافت و از آن پس به صورت مستقل به شکار سوژه‌های تصویری با رنگ و بوی تاریخی پرداخت. اولین عکاسخانه تهامی در سه‌راه امین‌حضور فعلی پا گرفت و سال 1323 به خیابان بهارستان منتقل شد. سید جواد و پسرش در بخش قابل توجهی از 83 سالی که عکاسخانه‌شان فعالیت می‌کند، دست به دست یکدیگر دادند و آرشیوی بی‌نظیر متشکل از حدود یک میلیون تصویر از طهران قدیم، مشاهیر کشوری و لشکری، ادبی و هنری از جمله ستارخان، باقرخان، آیت‌الله مدرس، مظفرالدین شاه، جهان‌پهلوان تختی، ملک‌الشعرای بهار و... و آداب و سنن طهرانی‌های قدیم جمع‌آوری کردند. عکس‌هایی که یا سوژه‌های‌شان جلوی دوربین سید جواد و داریوش نشسته‌اند یا با لطف دیگران برای ماندگار شدن به آرشیو تهامی‌ها اهدا شده‌اند. بخشی از عکس‌ها را هم این پدر و پسر در ازای پرداخت وجه نقد از عکاسان گمنام خارجی و ایرانی خریداری کرده‌اند تا جاهای خالی آرشیوشان تکمیل شود و عکس‌های مربوط به طهران قبل از ورود دوربین در دوران محمدشاه را هم به داشته‌های آرشیوشان اضافه کنند. تصاویری که هیچ شباهتی به تهران امروزی ندارند و اگر توضیحات زیر عکس یا گفته‌های داریوش تهامی از حاشیه‌شان حذف شود، کمتر کسی از پس شناسایی میدان تجریش، خیابان ولیعصر، توپخانه و هزار و یک مکان شناخته شده دیگر در عکس‌های قدیمی برمی‌آید؛ چرا که در آنها نه از ترافیک خبری هست، نه ازدحام جمعیت، نه برج‌های غول‌آسا... . هرچه هست، خلوتی است و سکوتی که از متن عکس به زیر پوست بیننده رسوخ می‌کند.

مثلا قسمتی از خیابان ولیعصر در سال 1340 در یک تصویر ثبت شده با یک درخت، یک خودرو دیزلی، تکه‌های برف که گُله به گُله روی زمین ریخته و دیگر هیچ!

معماری طهران هم مانند وقایع، شخصیت‌های تاریخ‌ساز و رسوم گوناگون، سوژه دلخواه تهامی‌ها بوده است. چنانچه از هر ساختمان معروف در ادوار مختلف طی 83 سال، عکس‌های مختلف گرفته یا تصاویر را از منابع مختلف جمع‌آوری کرده‌اند تا گذر زمان و تغییر ذائقه معماران و شهرنشینان هر دوره را با زبان گویای تصاویر جلوی چشم علاقه‌مندان قرار دهند. بی‌دلیل نیست که سیدجواد تهامی در میان مورخان‌ و فیلمسازان به «دهخدای تصویری ایران» ‌شهره بوده است. ‌هر از چندگاه یک فیلمساز برای ساختن فیلم تاریخی، شال و کلاه می‌کند و برای بازسازی چهره‌ها و اماکن، گذرش به فتوگرافی تهامی و آرشیو غنی این مجموعه می‌افتد. سلطان صاحبقران، هزار دستان و ببخشید شما، 3 نمونه بسیار معروف سریال‌های تاریخی هستند که گریم و صحنه‌آرایی آنها مدیون عکس‌های موجود در آرشیو فتوگرافی تهامی است. امانت گرفتن از این آرشیو جز برای کارگردانان صاحب‌نام رسم نیست و همین قانون نانوشته، سال‌هاست آن را سرپا نگه داشته و باعث شده 16 عنوان کتاب مصور از طهران قدیم و همه موجودی‌هایش از سال 76 روی پیشخوان کتابفروشی‌ها به علاقه‌مندان تاریخ، دانشجویان هنر و معماری و هنرمندان عرضه شود. مسیر انتشار برخی از این کتب گاه به دلیل سوء‌استفاده و سودجویی بعضی ناشران به مراجع قضایی کشیده، اما با پیگیری‌های مجدانه و مساعدت وزارت فرهنگ و ارشاد، انتشار کتاب‌های حاوی عکس‌های موجود در فتوگالری به عهده خود تهامی گذاشته شده است. اما بی‌مهری‌ها و کم‌لطفی‌هایی از جمله عدم ذکر مأخذ در برخی کتاب‌هایی که ناشرانشان از عکس‌های این آرشیو استفاده کرده‌اند، کم نیست.

دستبرد زدن به آرشیو غنی تهامی همواره برای صاحبان این عکاسخانه یک دغدغه بوده است. راهکاری که برای جلوگیری از این موضوع پیش‌بینی شده، چند قسمت شدن آرشیو و نگهداری عکس‌ها در چند مکان مجزا و متفاوت است. این آرشیو در سال‌های دفاع مقدس یک‌بار با اصابت موشک به یکی از خیابان‌های اطراف تهدید شد، اما خوشبختانه فقط شیشه‌های انبار محل نگهداری عکس‌ها در اثر موج انفجار شکسته شد و آرشیو صحیح و سالم باقی ماند.

موقعیت جغرافیایی میدان بهارستان، واقع شدن ساختمان مجلس به عنوان یکی از مهم‌ترین و پر‌رفت‌و‌آمدترین ساختمان‌های دولتی در این بخش از شهر، دسترسی آسان به وسایل حمل و نقل عمومی و مراکز خدماتی اطراف میدان، تنور فتوگرافی تهامی از نظر جذب گردشگر را گرم نگه داشته است. گردشگران ایرانی و غیرایرانی زیادی برای سفر تصویری به دل طهران به این عکاسخانه سرک می‌کشند و از حال و هوای کودکی، نوجوانی و جوانی این شهر از دریچه دوربین تهامی‌ها مطلع می‌شوند. هرچند نه ستارخان جلو دوربین فیگور گرفته نه سردار اسعد بختیاری، نه دکتر مصدق، نه مظفرالدین‌شاه و نه از نورپردازی برای جذاب‌تر جلوه دادن سوژه خبری هست؛ اما همین که شخصیت‌هایی که در کتاب‌های تاریخ چند صفحه‌ای به آنها اختصاص یافته از روی دیوار و در حصار قاب‌های ساده، ورود و خروج گردشگران و علاقه‌مندان به طهران قدیم را زیر نظر گرفته‌اند، جذابیتی دارد که تا پایتان به این عکاسخانه باز نشود آنچنان که باید و شاید قابل درک نیست. این جذابیت باعث می‌شود به‌رغم پیشنهادهای گوناگون از سوی سازمان میراث فرهنگی، موسسه پژوهش‌های تاریخ معاصر و بنیاد تاریخ تهامی همچنان به حفظ این میراث خانوادگی علاقه‌مند باقی بماند.

مریم گودرزی‌مقدم