بیشتر ساختن یا بهتر ساختن؟

امکانات جعبه جادویی برای انتقال پیام به مخاطب، به مراتب بیش از رسانه‌های مکتوب یا حتی اینترنت است، چرا که براحتی در دسترس قرار می‌گیرد، بیشترین ضریب نفوذ را داراست و با قرار دادن پیام در پوشش هنر تأثیرگذاری بیشتری دارد.

در کارنامه صدا و سیما طی سه دهه اخیر تولیدات ارزشمند در حوزه تاریخ دیده می‌شود که از جمله آنها می‌توان به مجموعه‌هایی چون سربداران، هزاردستان، کوچک جنگلی، امام علی(ع)، روزگار قریب و اخیرا در چشم باد اشاره کرد. مجموعه‌های دیگری چون امیرکبیر، پهلوانان نمی‌میرند، مدار صفر درجه، و ولایت عشق اگرچه در زمان خود با استقبال قابل توجه مخاطبان روبه‌رو شدند اما چنین می‌نماید که به درجات مختلف به فیلم‌های عامه پسند نزدیک شده‌اند و تا آنجا که به روایت تاریخ مربوط می‌شود، کاستی‌هایی دارند. اتفاق ناخوشایندی که در دهه 1380 رخ داده، ساخت فیلم‌ها و مجموعه‌هایی است که نه از استحکام تاریخی و هنری تولیدات نخبه برخوردار بوده‌اند و نه در جذب مخاطب توفیق چندانی داشته‌اند. نتیجه این که با هزینه هنگفتی اطلاعات مخدوشی در ذهن مخاطبانشان جای گرفته است.

تولید مجموعه‌های تاریخی دست‌کم با سه محدودیت عمده روبه‌روست. نخست هزینه سرسام‌آور تولید، دوم دشواری و پیچیدگی فیلم‌های تاریخی و سوم فشار طیف وسیعی از مخاطبان شامل اقوام، پیروان مذاهب گوناگون، نخبگان علمی و فرهنگی، سیاستمداران و... که از خاستگاه فکری، اجتماعی و سیاسی خود فیلم سازان را به فاصله گرفتن از روایت اصیل تاریخ متهم می‌سازند.

جدا از هزینه‌های تولید که مشکل تهیه‌کنندگان است، اگر به مجموعه‌های موفق تاریخی نگاه کنیم، درمی‌یابیم که کارگردانان این مجموعه‌ها جملگی در گروه فیلمسازان مولف قرار می‌گیرند: محمدعلی نجفی، علی حاتمی، کیانوش عیاری و...

آنان اگرچه از مشاوره تاریخ پژوهان بهره می‌برند اما خود نیز دستی در مطالعات تاریخی دارند و به روایت خاص خویش از تاریخ دست یافته‌اند. در نتیجه بردشواری‌ها و پیچیدگی‌های تولید فیلم در ژانر تاریخی فایق آمده‌اند و با حرفه‌ای‌گری ضمن انتقال پیام مورد نظر خویش، از بروز حساسیت در مخاطبان جلوگیری کرده‌اند.

دو مجموعه سربداران و هزاردستان نمونه خوبی از این دست به شمار می‌آیند. روایتی که این دو از تاریخ دوره مغول و اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی بدست می‌دهند، با آن چه در تاریخ رخ داده، تفاوت زیادی دارد، اما قدرت پرداخت و قوت کارگردانی، مخاطب را متقاعد می‌کند که پیام تاریخی ‌ هرچند با تفاوت در صورت داستان به درستی منتقل شده و روح حاکم بر تاریخ آن دوران در فضای فیلم، ساری و جاری است. عبور از این گذرگاه یعنی آشتی دادن الزامات بیان دراماتیک با اصالت روایت تاریخ بسی شوار است و از این رو برخی فیلمسازان برای آن که با حساسیت و انتقاد روبه‌رو نشوند، صورت مساله را پاک می‌کنند و با چشم پوشی از اصول دراماتیک، روایتی خشک و خالی از تاریخ را به‌دست می‌دهند. این گونه کارها را می‌توان نوعی کتاب درسی تاریخ به شکل مصور یا به بیان بهتر نوعی فیلم آموزشی تلقی کرد. برخی دیگر نیز بی‌آن‌که آمادگی و توان لازم را داشته باشند، وارد کارزار شده و موجی از انتقاد و اعتراض را برانگیخته‌اند.

در این شرایط حداقل سه کاربست می‌تواند کیفیت مجموعه‌های تاریخی صدا و سیما را ارتقا بخشد و اجازه ندهد که قضاوت منفی درباره پاره‌ای تولیدات ضعیف، کارهای سترگی را که با هزینه‌های سرسام‌آور و زحمات بسیار ساخته می‌شوند، به محاق ببرد:

1 - برای حفظ اعتبار فیلم‌های تاریخی از تعداد این فیلم‌ها کاسته و در عوض مراحل تولید آنها از بررسی طرح و انتخاب کارگردان تا بازبینی و ممیزی را با دقت و وسواس بیشتری دنبال شود.

2 - ساخت فیلم‌های تاریخی به فیلمسازان مولف و امتحان پس داده سپرده شود و از واگذاری پروژه‌های تاریخی به کارگردانان جوان یا غیرمولف به صرف وعده مشاوره با تاریخ پژوهان خودداری شود.

3 - برای آن دسته از موضوعات تاریخی که با حساسیت زیاد افکار عمومی یا بخش‌های بخصوصی از جامعه روبه‌رو هستند، ژانر مستند تاریخی به عنوان بدیل سریال‌های تلویزیونی مورد توجه قرار گیرد، خصوصا که کمبود این ژانر در صدا و سیما کاملا مشهود است.

فرامرز طبیب‌جم