دود خطرناک‌ترین دشمن ریه‌ها

کشیدن سیگار شایع‌ترین دلیلCOPD است. بیشتر افراد مبتلا بهCOPD سیگاری هستند یا قبلا سیگاری بوده‌اند. بیماری مزمن انسدادی ریه، چهارمین علت مرگ در ایالات متحده است و طبق تحقیقات، احتمالا در سال 2020 از رتبه ششم عوامل شایع مرگ در جهان، به رتبه سوم خواهد رسید. عوامل محیطی و ژنتیکی مانند استعمال دخانیات، استنشاق دود دخانیات به صورت غیرفعال، آلودگی هوا، سن بالا، عوامل شغلی و نقص آنزیم آلفا یک آنتی‌تریپسین در بروزCOPD دخالت دارند. علامت مهم بیماران که از شکایات شایع آنهاست، تنگی نفس و خستگی است.

با پیشرفت بیماری، ناتوانی بیمار برای انجام فعالیت‌های روزمره بیشتر می‌شود و بیمار حتی با انجام فعالیت‌های ساده زندگی به نفس نفس می‌افتد و دچار خستگی زودرس می‌شود. در نتیجه، فعالیت بیمار کاهش پیدا می‌کند، چون برای حداقل فعالیت‌های روزمره تلاش بیشتری باید انجام دهد. این مساله روی کیفیت زندگی و اعتماد به نفس بیمار تاثیر می‌گذارد. به دنبال کاهش فعالیت در درازمدت، باعث کاهش قدرت عضلانی، ضعف و فقدان تحمل می‌شود و در نهایت با بی‌دقتی، کاهش تحمل فعالیت و افزایش شکایت فرد از خستگی ایجاد می‌شود. از آنجایی که هیچ درمان علاج‌بخشی برای این بیماری وجود ندارد، اقدامات درمانی برای کنترل علائم صورت می‌گیرد تا اگر التهاب و ترشحی وجود دارد، کاهش پیدا کند. بیماری انسداد ریوی شامل برونشیت مزمن و آمفیزم نیز می‌شود.

برونشیت مزمن چیست؟

برونشیت به معنای التهاب لوله‌های برونشی (نایژک‌ها)‌ است. زمانی که نایژک‌ها ملتهب یا عفونی می‌شوند، هوای کمتری می‌تواند وارد ریه‌ها شود واز آن بیرون بیاید و معمولا فرد تعداد زیادی خلط با سرفه دفع می‌کند. بسیاری از افراد ممکن است در طول زندگی به برونشیت حاد دچار شوند که همراه با سرفه و دفع خلط هنگام سرماخوردگی است. برونشیت حاد معمولا با تب همراه نیست.

برونشیت مزمن به معنای سرفه خلط‌دار در بیشتر روزهای یک ماه و 3 ماه از سال برای 2 سال پی در پی است. البته در صورت مبتلا نبودن به بیماری‌های زمینه‌ای که منجر به سرفه می‌شوند. این التهاب حتی می‌تواند منجر به از بین رفتن پوشش نایژک‌ها شود. وقتی نایژک‌ها به مدت طولانی تحریک می‌شوند، مقدار زیادی خلط به صورت دائمی ساخته می‌شود، ضخامت پوشش نایژک‌ها افزایش می‌یابد و سرفه‌های تحریکی نیز بیشتر می‌شود. در نتیجه جریان هوا در داخل نایژک‌ها با مشکل مواجه می‌شود و ریه‌ها نیز آسیب می‌بینند. سپس نایژک‌ها مکان مناسبی برای ایجاد عفونت خواهند شد. از علائم شایع این بیماری می‌توان به سرفه مکرر یا حمله سرفه‌های پشت سرهم، تنگی نفس، ضخیم بودن خلط و مشکل در تخلیه آن همراه با سرفه اشاره کرد.

میزان ابتلای خانم‌ها از آقایان بیشتر است و افراد بالای 45 سال استعداد بیشتری برای این بیماری دارند. این بیماران معمولا چاق هستند و از علائم مشخصه آنها کبودی لب‌هاست. سابقه خانوادگی، بیماری سل، بیماری‌های تنفسی دیگر و اشتغال در محیط‌های پرگرد و غبار، از عوامل ایجادکننده برونشیت مزمن است.

بیماری که آهسته آهسته پیش می‌رود

این بیماری معمولا یکباره ایجاد نمی‌شود. بعد از آن که سرماخوردگی فرد به نظر بهبود می‌یابد، ممکن است همچنان سرفه و تولید خلط برای چند هفته ادامه یابد. از آنجایی که بیشتر افراد مبتلا به این بیماری سیگاری هستند، سرفه ناشی از این بیماری با سرفه ناشی از دود سیگار اشتباه گرفته می‌شود. همچنان که زمان سپری می‌شود، سرماخوردگی‌ها مخرب‌تر می‌شوند و طول دوره‌های سرفه و تولید خلط بعد از هر سرماخوردگی بیشتر می‌شود.

فرد قبل از سرماخوردگی، در طی آن و بعد از آن، در بیشتر روزهای سال، دچار سرفه و خلط می‌شود. معمولا سرفه در صبح و در هوای سرد و خشک شدیدتر است. بسیاری از افراد تا زمانی که این بیماری به حالت پیشرفته درنیاید به آن توجهی نمی‌کنند، زیرا اعتقاد دارند این بیماری چندان تهدیدکننده نیست. در نتیجه ریه بیشتر افراد مبتلا در زمان مراجعه به پزشک بشدت دچار صدمه شده و بعد از آن ممکن است فرد دچار اختلالات تنفسی بسیار شدید یا نارسایی قلبی شود.

دردی که درمان دارد

برونشیت مزمن معمولا با درمان، خوب می‌شود. اگر سیگاری نباشید و بیماری مزمن زمینه‌سازی مثل نارسایی احتقانی قلبی، برونشکتازی یا بیماری سل نداشته باشید، می‌توانید به درمان این بیماری امیدوار باشید.

از عوارض احتمالی این بیماری، می‌توان به ذات‌الریه مکرر و بیماری انسدادی مزمن ریه که علاج‌ناپذیر است، اشاره کرد.

این توصیه‌ها را جدی بگیرید

هدف اصلی در درمان برونشیت مزمن در ابتدا کاهش تحریک نایژک‌هاست. آنتی‌بیوتیک‌ها در درمان عفونت‌های باکتریایی حاد وابسته به برونشیت بسیار مفید هستند، هر چند این بیماران نیازی به استفاده مداوم آنتی‌بیوتیک‌ها ندارند.

داروهای گشادکننده برونش‌ها نیز ممکن است برای شل کردن و باز کردن مجاری هوایی ریه‌ها تجویز شوند. این داروها به صورت اسپری‌های استنشاقی یا خوراکی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

تمام افراد مبتلا به برونشیت مزمن باید برنامه‌ای برای یک زندگی سالم داشته باشند. سلامت عمومی یک فرد، توانایی او را برای مقابله با عفونت‌ها افزایش می‌دهد. اگر در محیط کار خود با گرد و غبار و بخار سر و کار دارید، باید محیط کار خود را تغییر دهید.

سیگار کشیدن را ترک کنید

از قرار گرفتن در معرض تغییرات دمایی ناگهانی یا هوای سرد و مرطوب خودداری کنید.

اگر کارهایی مثل فریاد زدن، بلند خندیدن، گریه کردن و فعالیت بدنی باعث حملات سرفه می‌شود، از آنها خودداری کنید.

روش تخلیه نایژه و تنفس عمیق را یاد بگیرید و اجرا کنید.

مصرف مایعات را به 8 تا 10 لیوان آب در روز افزایش دهید تا ترشحات ریوی رقیق‌تر شوند.

آمفیزم چیست؟

آمفیزم حالتی است که در آن دیواره حبابچه‌های هوایی ریه‌ها، قابلیت کش آمدن و حالت ارتجاعی خود را از دست می‌دهد. حبابچه‌ها ضعیف و تخریب می‌شوند. قابلیت کشسانی ریه‌ها از بین می‌رود و هوا در حبابچه‌های هوایی به دام می‌افتد. در نتیجه، تبادل اکسیژن و دی‌اکسیدکربن مختل می‌شود. از طرف دیگر، حالت باز بودن مجاری هوایی از بین می‌رود و جریان هوا مسدود می‌شود. علائم آمفیزم تنگی نفس، سرفه و کاهش تحمل فعالیت‌های بدنی است. تفاوت این بیماران با برونشیت مزمن این است که این بیماران هنگام استراحت مشکل ندارند ولی به محض فعالیت، میزان اکسیژن خون کاهش می‌یابد و دچار تنگی نفس می‌شوند.

سیگار‌ عامل اصلی آمفیزم

کشیدن سیگار، شایع‌ترین علت آمفیزم است. به طور کلی سیگار کشیدن در 80 تا 90 درصد مرگ‌های ناشی از بیماری مزمن انسداد ریه نقش دارد.

کمبود نوعی پروتئین محافظت کننده از ریه‌ها به نام آلفا 1 آنتی تریپسین از علت‌های دیگر ایجاد این بیماری است.

ابتلا به این بیماری معمولا در 45 سالگی شروع می‌شود و به ندرت در افراد کمتر از 45 سال بروز می‌کند. به نظر می‌رسد که مردها بیشتر از زنان به این بیماری دچار می‌شوند. آمفیزم یکباره ایجاد نمی‌شود، بلکه به‌تدریج ایجاد می‌شود. معمولا در صورت تماس با سیگار در سال‌های متمادی، فرآیند تخریب انجام می‌شود. ابتدا فرد به علت سختی در نفس کشیدن هنگام کارهای سنگین یا فعالیت‌های بدنی شدید، به پزشک مراجعه می‌کند و با پیشرفت بیماری حتی، یک پیاده‌روی کوتاه نیز دچار تنگی نفس می‌شود. بعضی افراد ممکن است قبل از بروز آمفیزم به برونشیت مزمن مبتلا شده باشند.

به این توصیه‌ها توجه کنید

سیگار نکشید، بیشتر افرادی که آمفیزم دارند، سیگاری هستند.

داشتن تغذیه خوب و سالم، خواب کافی و به موقع، فعالیت بدنی منظم باعث بالا رفتن توان بدن در برابر عفونت‌ها می‌شود.

از تماس با آلاینده‌های محیطی و هوای آلوده، خودداری کنید. به توصیه‌های هواشناسی در ارتباط با وضع آب و هوا دقت کنید و روزی که هوا ناسالم است، فعالیت خود را در بیرون از منزل کاهش دهید و در خانه بمانید.

به هنگام سرماخوردگی یا هرگونه عفونت تنفسی به پزشک مراجعه کنید.

همانطور که ذکر شد، یکی از عوامل اصلی ایجاد بیماری مزمن انسدادی ریوی سیگار کشیدن است بیمارانی که معمولا در سنین نوجوانی و جوانی شروع به سیگار کشیدن می‌کنند، حدود 15 تا 20 سال ممکن است هیچ نوع علامتی نداشته باشند یا علائمی بسیار خفیف مثل سرفه‌های صبحگاهی و دفع خلط داشته باشند که معمولا به آن توجه نمی‌کنند. با پیشرفت بیماری، علائم اصلی مثل تنگی نفس به خصوص تنگی نفس در فعالیت و حتی در حالت استراحت بروز می‌کند.

در موارد شدید، بیمار حتی نمی‌تواند حرکات ساده‌ای مثل بستن دکمه پیراهن یا بند کفش را انجام دهد، چرا که ظرفیت تنفسی کاهش می‌یابد که معمولا در سنین 50 تا 55 سالگی کاهش چشمگیر ظرفیت تنفسی شروع می‌شود و اختلالات عملی کارکرد ریه به طور واضح بروز می‌کند.

به طور کلی وقتی دود سیگار یا هر آلاینده دیگر وارد سیستم تنفسی می‌شود و با سلول‌های مخاطی مواجه می‌شود، سلول‌ها برای دفاع از خودشان واسطه‌های مختلفی را ترشح می‌کنند که باعث التهاب و ترشحات مخاطی و انقباض عضلانی یا اسپاسم می‌شود که مجموعا انسداد و پایداری را در راه‌های هوایی ایجاد می‌کند. این انسداد غیرقابل برگشت است و حتی با استفاده از داروهای گشادکننده، قطر مجاری هوایی به وضع طبیعی برنمی‌گردد.

علائم، نشانه‌ها و راه‌های تشخیص بیماری

سرفه با تولید خلط، تنفس کوتاه خصوصا با فعالیت، صدای هنگام تنفس و خارش سینه خس‌خس‌ از علائمCOPD است. شدت علائم بستگی به مقدار تخریب ریه‌ها دارد. اگر شما به سیگار کشیدن ادامه دهید، تخریب ریه سریع‌تر از زمانی که شما سیگار کشیدن را متوقف کرده‌اید رخ می‌دهد. البته لازم به ذکر است که اگر ترک سیگار بعد از سنین 50 تا 55 سالگی صورت گیرد، نقشی در کاهش علائم نخواهد داشت. پس باید دوران جوانی اقدام به ترک سیگار کرد.

پزشک با اندازه‌گیری حجم‌های تنفسی که اسپیرومتری خوانده می‌شود و یکی از مهم‌ترین آزمون‌های تشخیصCOPD است، به تشخیص قطعی می‌رسد. این آزمایش به راحتی و بدون درد است و نشان می‌دهد ریه‌های شما چگونه کار می‌کنند. شما به سختی درون یک لوله بزرگ متصل به یک دستگاه که اسپیرومتر نامیده می‌شود تنفس می‌کنید. زمانی که نفستان را خارج می‌کنید، اسپیرومتر اندازه‌گیری می‌کند که ریه‌هایتان چه مقدار می‌تواند هوا را نگه دارد و چگونه شما می‌توانید سریع آن را پس از یک تنفس عمیق بیرون بدهید. اسپیرومتری رایج‌ترین آزمایش مورد استفاده عملکرد ریه است.

عکس از قفسه سینه برای تعیین میزان تخریب ریه‌ها گرفته می‌شود و می‌تواند نمایانگر پنومونی (عفونت ریه) یا بیماری‌های ریوی دیگر باشد.

با انجام یک آزمایش خون، نمونه گاز خون شریانی (خونی که از شریان‌ها گرفته می‌شود) گرفته می‌شود که نشان دهنده میزان اکسیژن و دی‌اکسید کربن موجود در جریان خون است.

عوارض احتمالی بیماری انسداد ریه

از عوارض عمده این بیماری، عوارض قلبی است؛ یعنی تمام بیماران مزمن ریوی فشار شریانی بالا دارند و در نهایت دچار نارسایی قلبی می‌شوند و اصطلاحا به آن قلب ریوی گفته می‌شود، یعنی بیماری قلبی ناشی از بیماری تنفسی.

از عوارض دیگر این بیماری، سرطان ریه است که علت عمده آن سیگار است.

اختلال در سیستم ایمنی از دیگر عوارض این بیماری است و این بیماران بیشتر دچار سرماخوردگی و عفونت‌های تنفسی می‌شوند و این حالت به صورت یک چرخه معیوب بیماری آنها را تشدید می‌کند.

سوءتغذیه به دنبال بیماری انسداد ریوی از عوامل ایجادکننده لاغری مفرط در آنهاست.

به طور کلی درمان‌های دارویی مختلفی به این افراد توصیه می‌شود. البته این بیماری به دلیل آن‌که درمان قطعی ندارد، علاوه بر این‌که جسم بیمار را درگیر می‌کند، از نظر روحی نیز او را دچار آسیب می‌کند، چرا که بالا بردن هزینه‌های درمان، بستری شدن طولانی‌مدت در بیمارستان یا منزل و نگرانی از آینده، باعث افسردگی شدید در این بیماران می‌شود.

همین امر روی کیفیت زندگی آنها تاثیر می‌گذارد و دچار اختلالات اجتماعی و خانوادگی می‌شوند.

الف) داروهای شل‌کننده عضلات صاف برونشی یا کم‌کننده تحریک‌پذیری برونش

ب) آنتی‌بیوتیک‌ها: برخی از حملات شدید انسداد مجاری هوایی، ثانویه به عفونت‌های حاد هستند. به دلیل احتمال عدم شناسایی ارگانیسم اختصاصی یک آنتی‌بیوتیک با طیف وسیع تجویز می‌شود.

ج) اکسیژن: اکسیژن درمانی یک بخش اساسی در درمان مبتلایان به بیماری انسداد ریه است و هرزمان که میزان اشباع‌ اکسیژن خون شریانی به کمتر از 90 درصد برسد، ضرورت دارد.

د) فیزیوتراپی و توانبخشی: فیزیوتراپی تنفسی بخصوص در بیمارانی که مبتلا به آمیفزم هستند، اهمیت زیادی دارد.

نحوه صحیح تنفس به آنها آموزش داده می‌شود، چون این بیماران بازدم کاملی ندارند و نمی‌توانند هوا را به طور کامل خارج کنند. بنابراین با آموزش تکنیک‌هایی مثل غنچه کردن لبها هنگام بازدم و استفاده از عضلات شکمی، می‌توانند جریان بازدهی را افزایش دهند، همچنین در مورد بیمارانی که ترشحات بسیار غلیظ و زیاد دارند، فیزیوتراپی تنفسی به تخلیه ترشحات و تنفس راحت‌تر کمک می‌کند.

دکتر حمید سهراب‌پور
فوق‌تخصص ریه