در جستجوی‌ روانی ‌سالم

آمار و تعداد مبتلایان به مشکلات روحی را هر چه در نظر بگیریم، مهم نحوه برخورد با این بیماران، رعایت بهداشت روان در جامعه و خانواده‌ها و خدمات‌رسانی مناسب به افرادی است که به خدمات روانپزشکی نیاز دارند. هفته سلامت روان فرصت مناسبی است تا نگاهی دوباره به وضعیت مبتلایان به بیماری‌های روانی در کشور و به طور کلی‌تر مقوله سلامت روان در کشور داشته باشیم.

در تمدن‌های باستانی، علت بیماری‌های روانی نیروهای جادویی پنداشته می‌شد و درمانگران اصلی، جادوگران و موبدان بودند که از مناسک مذهبی و جادویی برای کنترل این نیروها استفاده می‌کردند.

یونانیان باستان، توصیف مشکلات روانی را با فلسفه در هم آمیختند. بقراط اخلاط اربعه را مطرح کرد و افلاطون و ارسطو نیز نگاه فلسفی به این موضوع داشتند؛ اما نه در یونان و نه در روم، مسوولیت اجتماعی در مقابل درمان جنون وجود نداشت و بجز موارد معدود، بیماران یا در خانه حبس یا به زنجیر کشیده می‌شدند.

در اروپای غربی مسیحی علت اصلی بیماری را مسائل ماورای طبیعی می‌دانستند و نجوم راهنمای اصلی علمی برای هدایت درمانگران و پزشکان بود.

در دوره اسلامی جامعه در مقابل حفاظت مشفقانه از افراد مجنون مسوول بود و بیمارستان‌هایی در بغداد و قاهره تاسیس شد که دارای بخش‌های روانپزشکی بودند. همچنین یک سری آسایشگاه ویژه مجانین در دمشق و بعضی از شهرهای دیگر ازجمله شهرهای اسپانیایی تحت فرمان مسلمین برقرار شد. ابوعلی سینا در کتاب قانون خود توضیح داد بعضی از بیماری‌های جسمی، ناشی از اختلالات هیجانی است. نظریه مسیحی در مورد جنون بین طرد کردن و تحمل کردن متغیر بود و تنها در قرن سیزدهم بود که بیمارستان‌هایی با بخش‌های روانی در فرانسه، آلمان و سوئیس ایجاد شد. اولین آسایشگاه در اروپای مسیحی در شهر والنسیای اسپانیا در سال 1409 تحت تاثیر فرهنگ اسلامی بنا گذاشته شد.

روان سالم

در تامین سلامت روان علاوه بر عوامل ژنتیکی عوامل محیطی نیز تاثیر فراوان دارند. اگرچه شناخت کامل ویژگی‌های مربوط به سلامت روان در یک فرد بسیار مشکل است، ولی زمانی افراد از نظر روانی سالم هستند که دارای برخی از خصوصیات شاخص باشند. اعتماد به نفس، برطرف کردن راحت احتیاجات، نگاه خوب و مثبت به دیگران و مسوولیت‌پذیری ازجمله خصوصیات یک فرد با روان سالم است. کسانی که اعتماد به نفس دارند، از خصوصیات مثبت و برجسته خود استفاده کرده و در عین این‌که به محدودیت‌ها و نواقص خود آشنایی دارند، توانایی‌های خود را شناخته و حداکثر استفاده را از آن می‌کنند. این افراد واقعیت وجودی خود را انکار نمی‌کنند و به جای عذر خواستن و دلیل‌تراشی شکست‌ها را براحتی می‌پذیرند و به خود نگرانی راه نمی‌دهند.

روزی برای روان

با وجود نقش مهم سلامت روان در زندگی انسان‌ها طبق گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی، بسیاری از کشورها میزان کمی از بودجه سلامت خود را صرف بحث سلامت روان می‌کنند. در حقیقت عمده پول بخش بهداشت و درمان صرف بیماری‌های جسمی می‌شود. یک‌پنجم 100 کشوری که آمارهای خود را به این سازمان ارائه کرده‌اند، کمتر از یک درصد بودجه بخش بهداشت و درمان خود را برای سلامت روانی هزینه می‌کنند. در حالی که طبق آمارهای این سازمان، 13 درصد هزینه‌های درمان بیماری‌ها به دسته گسترده‌ای از اختلالات عصبی روانی مربوط می‌شود. به بیان ساده‌تر، این آمار گویای آن است که سلامت روانی هنوز در اولویت بسیاری از کشورها قرار نگرفته و منابع جهانی برای مبتلایان به اختلالات روانی و عصبی به منظور رفع نیازهای روزافزون بهداشت روانی ناکافی و توزیع آنها در جهان نابرابر است. به همین علت 18 مهر (10 اکتبر) از سوی سازمان جهانی بهداشت به عنوان روز جهانی سلامت روان نامگذاری شده است. در ایران نیز هفته پایانی مهر ماه (24 لغایت 30 مهر) در ایران به نام هفته بهداشت روان نام‌گذاری شده است.

بدن سالم، روان سالم

براساس تحقیقات به عمل آمده، ناراحتی‌های جسمانی، اختلالات روانی به همراه دارند. نکته برجسته در تقویت قوای جسمانی، حفظ روان سالم است.

براساس تحقیقات دکتر آرترویدر، روان‌شناس معروف آمریکایی تعادل روانی نداشتن بسیاری از بیماران نتیجه عدم فعالیت حرکتی و ورزشی در دوران کودکی است. پسرانی که از نظر قوای جسمانی ضعیف باشند، ممکن است علاوه بر ضعف جسمانی دچار مشکلات روانی مانند احساس حقارت و ناتوانایی تطبیق خود با دیگران شوند. همچنین تحقیقات راویک و مک کی نشان می‌دهد دانش‌‌آموزانی که در مهارت‌های حرکتی ضعیف باشند، اغلب خجول و گوشه‌گیرند و برعکس دانش‌‌آموزانی که از نظر مهارت‌های حرکتی قوی هستند، ویژگی‌های برجسته از قبیل فروتنی، تدبیر و حس همکاری دارند. فشارهای اجتماعی، فقر مادی، اختلافات خانوادگی، تصادفات، بیماری‌ها و مرگ و میر‌های پیش‌بینی نشده و بسیاری از عوامل خانوادگی و اجتماعی همراه با عوامل وراثتی می‌تواند همه ما را دچار عدم تعادل روان کند. برای پیشگیری از بیماری روانی و حفظ سلامت روان می‌توان فعالیت‌های ورزشی، صحبت با دیگران در ارتباط با نگرانی‌های خود، شناخت موقعیت و سازگاری با آن، مراقبت از خود و تلاش برای حفظ سلامت با تغذیه و ورزش مناسب و استراحت کامل، معاشرت و دوستی با دیگران و حفظ خونسردی و آرامش را مورد توجه جدی قرار داد.

ورزش اخم‌ها را به لبخند تبدیل می‌کند. با توجه به زندگی ماشینی کنونی باید ورزش کرد تا تنش‌های روانی افراد تخلیه شود.

کمبود تخت

تعداد کل تخت‌های روانپزشکی در کشور اکنون در خوشبینانه‌ترین برآورد از 11 هزار تخت تجاوز نمی‌کند، در حالی که حداقل به 40 هزار تخت روانپزشکی در کشور نیاز است. این وضعیت در حالی است که براساس مصوبه 10 سال پیش وزارت بهداشت، باید 10 درصد از کل تخت‌های هر بیمارستان عمومی به تخت‌های روانپزشکی اختصاص یابد، ولی این مساله هرگز محقق نشده است.

در حقیقت بسیاری از مسوولان بیمارستان‌های عمومی کشور نسبت به اجرای این مصوبه مقاومت‌ می‌کنند و علتش نیز این است که تصور می‌کنند وجود بیماران روانی در یک بیمارستان جو بیمارستان را به‌هم می‌ریزد. به همین علت هنوز این دیدگاه وجود دارد که بیماران روانی باید به صورت جداگانه و ایزوله در بیمارستان‌های تخصصی بستری شوند، در حالی که این تصویر بیش از یک قرن است که دیگر باطل شده و جایگاهی ندارد. البته اجرا نکردن این مصوبه که دستور وزیر بهداشت فعلی و چند وزیر بهداشت قبلی را هم داشت، دلیل دیگری نیز دارد. در عمل چون خدمات روانپزشکی در مقایسه با دیگر خدمات پزشکی سودآور نیست، حتی بیمارستان‌های دولتی نیز ترجیح می‌دهند تخت‌های خود را به بخش‌های سودآورتر اختصاص دهند.

از سال 1346 تا سال 1380 تعداد تخت‌های روانپزشکی به 6 هزار و 700 تخت رسید، ولی از سال 1380 تاکنون 4 هزار و 256 تخت دیگر به آنها اضافه شد. در 3 سال اخیر نیز شاهد افزایش 10درصدی تعداد تخت‌های روانپزشکی بوده‌ایم. با وجود این هنوز فاصله زیادی تا برطرف شدن نیازهای کشور وجود دارد.

قانونی برای روان

در حال حاضر در ایران قانونی مدون و جامع در ارتباط با سلامت روان وجود ندارد. تدوین یک قانون جامع سلامت روان در راستای حفظ حقوق و حرمت بیماران، مراجعان و همچنین متخصصان، تعریف و تبیین مسوولیت‌ها، از اولویت بالایی برخوردار است. کم نیستند کارشناسانی که معتقدند در حال حاضر قوانین خاص بهداشت ‌روان درخصوص حمایت از بیماران روانی و خانواده‌هایشان در کشور به صورت پراکنده است و در برخی موارد قانونی هم وجود ندارد و این قوانین نیازمند انسجام است. این فکر برای نخستین بار از سوی مرحوم دکتر شاه‌محمدی مطرح شد و ایشان نسبت به جمع‌آوری قوانین پراکنده کوشید.

در فاصله سال‌های 80 تا 84 هم دکتر نصر در انستیتو روانپزشکی تهران کار روی تهیه قانون سلامت روان را آغاز کرد. دکتر نصر اصفهانی، روانپزشک و مجری طرح قانون بهداشت ‌روان در این خصوص می‌گوید: از چند سال پیش تلاش‌هایی برای تدوین قانون بهداشت ‌روان آغاز شد و علاوه بر آن 2 کارگاه 2 روزه نیز به وسیله یک تیم کارشناسی متشکل از 11 تن از متخصصان در رشته‌های مختلف روانپزشکی که در زمینه روانپزشکی قانونی متبحر بوده‌اند، انجام شده است.

وی می‌افزاید: سپس پیش‌نویس اولیه قانون مذکور تدوین شده و برای نظرسنجی به تمام دانشگاه‌ها، پیشکسوتان، شخصیت‌های مذهبی، مراکز خصوصی، انجمن‌های روانپزشکی، سازمان نظام پزشکی کشور، سازمان پزشکی قانونی، فرهنگستان علوم پزشکی، سازمان بهزیستی و بسیاری از مراکز مرتبط ارسال شد.

وی با اشاره به این‌که از 80 نفر و تعدادی مرکز در ایران نظرسنجی انجام شده است عنوان کرد: تقریبا 75 درصد موارد در این خصوص نظرات خود را به مرکز ارسال کردند، سپس در یک کارگروهی 10 جلسه‌ای نظرات کارشناسان جمع‌بندی شده است.

متن تهیه شده از سوی روانپزشکان به مرکز اخلاق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران سپرده شد. به این ترتیب با حضور حقوقدان‌ها، ‌روانپزشکان، پزشکان قانونی و روان‌شناسان متن حقوقی این قانون نوشته شد.

با برگزاری پانل‌های تخصصی با حضور روانپزشکان و قضات کشور، گزارش نهایی به اطلاع معاونت سلامت وزارت بهداشت رسید تا اشکالات برطرف شود. در مرحله پایانی، قانون در دفتر حقوقی وزارت بهداشت، شورای معاونین در وزارت بهداشت به تایید نهایی می‌رسد و پس از نظرسنجی نهایی قانون به صورت لایحه از سوی دولت به مجلس ارائه خواهد شد.

سلامت روان در ایران

متولیان بخش سلامت برای خدمات بهداشت روان در ایران، 4 دوره را قائل شده‌اند. دوره اول که از آغاز پزشکی نوین در کشور آغاز شده بود تا سال‌های 1320 ادامه یافت و دارالمجانین‌ها با شرایط بسیار نامناسب در تهران، همدان، شیراز و اصفهان وجود داشتند.

دوره دوم از سال‌های 1320 آغاز شد، وقتی دانشکده پزشکی در کشور تاسیس شد و روانپزشکی به عنوان شاخه‌ای از طب مدرن منظور شد. تاسیس بیمارستان‌های دانشگاهی جدید و بتدریج ایجاد و رشد دپارتمان‌ها و بیمارستان‌های روانپزشکی و آموزش دستیاری روانپزشکی در سال‌های 1340، حداقل در شهرهای بزرگ، منجر به بهبود مراقبت‌های ارائه شده برای بیماران روانپزشکی شد.

در سومین دوره که سال‌های 1350 را شامل می‌شد، تلاش‌هایی برای دستیابی به مراقبت‌های بهداشت روان جامع، از سوی انجمنی برای توانبخشی معلولین و خدمات بهداشت روان جامعه صورت گرفت. این مساله به وسیله اولین معاونت وزارت بهداشت و تامین اجتماعی انجام شد. وزارتخانه اقدام به یک سری پژوهش‌های همه‌گیرشناسی و تاسیس تعدادی بیمارستان و مراکز روانپزشکی جدید در نقاط مختلف کشور و آغاز به آموزش سطح بندی شده در روانپزشکی و روان‌پرستاری کرد. این برنامه‌های آموزشی و تحقیقاتی پس از انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، در انستیتو روانپزشکی تهران ادغام شد. چهارمین دوره از مهر ماه 1365 شروع شد، وقتی برنامه ملی بهداشت روان به وسیله یک تیم چند رشته‌ای از متخصصان طرح و توسط دولت‌پذیرفته شد. ادغام بهداشت روان در مجموعه شبکه بهداشتی درمانی یکی دیگر از سیاست‌های وزارت بهداشت است؛ البته هم‌اکنون فعالیت شبکه عمدتا روی سلامت جسمانی متمرکز است، اما ادغام خدمات پیشگیرانه و ارتقایی و خدمات درمانی بیماران روانی در شبکه، ساختار جدید و متعاقبا سرمایه‌گذاری هنگفتی را نمی‌طلبد و بدون نیاز به افزودن یا جایگزینی نیروی انسانی صرفا از طریق آموزش و کسب مهارت، خدمات درمانی و پیشگیرانه قابل ارائه خواهد بود که قطعا هزینه اثربخشی بالایی خواهد داشت. هم اکنون گسترش شبکه در حال انجام است و پیگیری‌های لازم برای شناسایی بیماری‌های روانی با قابلیت پوشش بیمه روستایی صورت می‌گیرد.

برای روانی سالم

بسیاری از مردم برخی اوقات احساس افسردگی می‌کنند همان‌طور که بسیاری از آنها دچار سردرد می‌شوند. نمی‌توان از همه ناراحتی‌های روحی جلوگیری کرد، همان‌طور که از بروز همه بیماری‌های جسمی نیز نمی‌توان ایمن بود، اما می‌توان بموقع آنها را درمان کرد. سلامت روان، دانش و هنری است که به افراد کمک می‌کند تا با ایجاد روش‌هایی صحیح از لحاظ روانی و عاطفی بتوانند با محیط خود سازگاری کرده و راه حل‌های مطلوب‌تری را برای حل مشکلاتشان انتخاب کنند. در واقع سلامت روان چیزی بیش از نبود بیماری روحی است. با آموختن ویژگی‌های سلامت روانی بهتر می‌توانیم به روح و روان متعادل و زندگی شاد دست یابیم. فراموش نکنیم جای خالی سلامت با هیچ چیزی پر نخواهد شد.

علی اخوان بهبهانی