هدف؟ - قلب ماه

شاید بسیاری گمان می‌کردند زمانی که ایگن کرنان، فضانورد ماموریت آپولو 17 که تاکنون آخرین انسانی است که قدم بر سطح این قمر زمین گذاشته است، قدم از خاک آن برداشت و در سال 1972 با قمر زمین بدرود گفت بسیاری می‌اندیشیدند هدف‌های بزرگ‌تری در مقابل آنها وجود دارد و ماه گام اولینی بود که برداشته شد. اما ماه هنوز هم محل اسرار است.

ماه در آغاز ششمین دهه اکتشافات فضایی رازهای بسیاری را در دل خود دارد و کلیددار آینده اکتشافات فضایی است و به همین دلیل هم هست که در چند وقت اخیر به طور منظم مورد بررسی و کاوش قرار گرفته و برنامه‌های گسترده‌ای برای کاوش‌های آتی آن در دستورکار قرار دارد.

هنوز چند ماه از زمانی که کاوشگر ژاپنی کاگویا در پایان ماموریتش سفری بی‌بازگشت را به سمت ماه آغاز کرد و خود را به سطح ماه کوبید نمی‌گذرد که بار دیگر ماه میزبان برخوردی دیگر بود.

ماموریت مهم ناسا روز جمعه به کار خود پایان داد و به گفته مهندسان ناسا اطلاعات ارزشمندی به زمین مخابره شد تا دانشمندان برای مدتی طولانی به بررسی اطلاعاتی بپردازند که شاید به برخی از سوال‌های آنها پاسخ دهد.

ماه در طول تاریخ خود، بارها هدف اصابت قرار گرفته و شاهد بمباران‌های ویرانگری بر سطح خود بوده است؛ کافی است با تلسکوپی کوچک به سطح ماه نگاه کنید تا زخم‌های حاصل از این برخوردهای تاریخی قدیم و جدید را به شکل گودال‌های برخوردی بر سطح آن ببینید. دوران پیدایش و تحول منظومه شمسی ماه نیز مانند بسیاری دیگر از اجرام منظومه ما مورد اصابت ذرات باقیمانده از فرآیند شکل‌گیری منظومه قرار گرفت. این برخوردها سال‌های بعد هم ادامه یافت، دنباله‌دارها و سیار‌ک‌ها به طور مداوم بر ماه فرود می‌آمدند و آثار خود را به جای می‌گذاشتند. در روزگاران قدیم این برخوردها به قدری شدید بود که می‌توانست پوسته ماه را بکاود و به عمق مواد مذاب لایه گوشته این قمر نفوذ کند. در این هنگام بود که لاوای ماه به بیرون فوران می‌کرد و مانند جریانی از ماده مذاب دشت‌های ماه را در برمی‌گرفت و سطح آن را می‌پوشاند.

آثار چنین جریانی را امروزه به شکل دشت‌های نسبتا مسطحی بر سطح ماه می‌بینیم که به دریاهای ماه معروف شده‌اند.

این برخوردها هنوز هم ادامه دارند و اگرچه دیگر به‌شدت دوران شکل‌گیری و ابتدایی تحول منظومه شمسی نیستند، اما گاه گاه زخمی بر چهره ماه می‌زنند. یکی از مناظری که منجمان آماتور گاهی می‌کوشند آن را به دام بیندازند و رصد کنند، برخوردهای ذرات بر جا مانده از دنباله‌دارهای قدیمی است که به سطح ماه برخورد می‌کند. هنگامی که روی زمین مردم به تماشای پدیده بارش‌های شهابی می‌نشینند، این گروه تلسکوپ‌های خود را به سوی ماه می‌چرخانند تا شاید بتوانند برخورد این شهاب‌ها را به سطح ماه که به شکل درخشی کوتاه‌مدت ظاهر می‌شود، رصد کنند.

اما چند وقتی است چهره ماه زخم‌های دیگری برمی‌دارد؛ زخم‌هایی که از دل طبیعت برنمی‌آید.

در جستجوی جامی از آب

آب، این مایع حیاتی که زندگی ما روی زمین را به خود وابسته کرده، اینک به هدفی مقدس برای جستجوهای کیهانی بدل شده است. ماه هم در این مورد استثنا نیست. بسیاری از دانشمندان زمانی که بر لزوم بازگشت دوباره به ماه تاکید کردند، می‌دانستند که این بازگشت، تنها نمایشی ظاهری نیست، بلکه باید پشت این اکتشاف گران‌قیمت به دنبال دلایلی واضح و منطقی بگردیم، یکی از مهم‌ترین آنها استفاده از ماه به عنوان پایگاه کاوش‌های آینده است و این کار در شرایطی امکان‌پذیر خواهد بود که بتوان در آنجا پایگاه‌های آزمایشگاهی و حتی شهرک‌های کوچک ساخت و لازمه این امر، تامین آب در ماه است و به همین دلیل، جستجوی آب در ماه اهمیتی بسیار بالا دارد اما تنها این هدف سودجویانه نیست که آب را بسیار مهم می‌کند. کشف آب ماه در گذشته و حال، می‌تواند درک ما را از تاریخچه این قمر و تحول آن دگرگون کند.

اخیرا داده‌های مهمی درباره وجود آب در نواحی قطبی ماه و همچنین لایه‌‌های زیر سطح ماه به دست آمده اما این اطلاعات باید مورد بررسی دقیق قرار بگیرد. در غیاب فضانوردانی که به حفاری در اعماق می‌پردازند، برخوردهای فضایی می‌تواند کمک موثری به درک ساختارهای مدفون در زیر سطح ماه کند.

کامیزاکی‌های فضایی

در جریان جنگ دوم جهانی، نوعی عملیات انتحاری هوایی میان خلبانان ژاپنی رایج شد. آنها در آخرین مراحل ماموریت خود اگر به اهداف از پیش تعیین شده نمی‌رسیدند، خود را همراه هواپیما به هدف می‌کوبیدند. این نوع عملیات که به کامیزاکی مشهور شده بود ‌ این روزها به تکنیکی برای حل مسائل مربوط به ماه بدل شده است.

هنوز چند ماه از برخورد کاوشگر ژاپنی کاگویا به سطح ماه نمی‌گذرد که ماموریت برجسته ناسا روز جمعه بار دیگر برخوردی ژرف و از پیش طراحی شده با ماه صورت داد.

LCROSS که مخفف عبارت طولانی «رصد حفره‌‌های برخورد ماه و سنجش قمری» است نام فضا‌پیمایی رباتیک و گران‌قیمت بود که هجدهم ژوئن 2009 به همراه مدار گرد اکتشافی ماه به فضا پرتاب شد. این فضا‌پیمای 79 میلیون دلاری وظیفه مهمی برعهده داشت. بخشی از این فضاپیما محموله‌ای 2305 کیلوگرمی بود که در مداری مشخص به سمت ماه رها می‌شد. این محموله در یکی از گودال‌های نزدیک قطب جنوب ماه به نام کابئوس (Cabeus) برخورد می‌کرد و چند دقیقه بعد، بخش دیگری از فضاپیما برای بررسی آثار جنبی حاصل از برخورد به سمت آن رها شد تا از میان گرد و غبار بلند شود و در اثر برخورد به بررسی ماهیت ذرات لایه‌های زیرین بخش جنوبی ماه بپردازد.

براساس پیش‌بینی‌ها قرار بود این برخورد ستونی از گرد و غبار به ارتفاع 6 کیلومتر از سطح ماه را به هوا بلند کند تا بتوان درخشش حاصل از آن را از روی زمین نیز مشاهده کرد. برخورد مطابق برنامه ساعت 31/11 دقیقه به وقت بین‌المللی صورت گرفت. دانشمندان بلافاصله به بررسی داده‌های اولیه پرداختند و جشن خود را آغاز کردند. به گفته مسوولان پروژه برخورد با موفقیت کامل انجام شد و داده‌های باارزشی درباره ماهیت مولکول‌های هیدروژن و داده‌هایی که می‌تواند اطلاعات کم‌نظیری از مساله آب در زیر سطح ماه داشته باشد را در اختیار دانشمندان قرار داده است. اگرچه هنوز نخستین نتایج حاصل از این داده‌ها زمان طولانی را تا قبل از انتشار در پیش روی خود دارند، اما محققان معتقدند راه موفقی را طی کرده‌اند. اینک همه در انتظار داده‌های بیشتر، تصاویر دقیق‌تر و بویژه تصاویری هستند که چشمان تیزبین هابل از این برخورد گرفته است.

ناامیدی آماتورها

مهندسان و دانشمندان طراح پیش‌بینی کرده بودند درخششی که حاصل برخورد این وزنه سنگین با سطح ماه است را می‌توان از سطح زمین مشاهده کرد. به همین دلیل ناسا برنامه‌های عمومی بزرگی را در نیمکره غربی ترتیب داده بود تا مردم بتوانند این برخورد را ببینند و آن را با ابزارهای زمینی بررسی کنند، اما این اتفاق نیفتاد و تلسکوپ‌های زمینی برخلاف انتظار نتوانستند نمایی ویژه را رصد کنند. یکی از محققان این پروژه در این باره اعلام کرد ماهیت نقطه محل برخورد که از قبل قابل پیش‌بینی دقیق نیست از یک سو و از سوی دیگر ماهیت سطح محل برخورد باعث شده است تا درخشش پیش‌بینی شده رخ ندهد. به گفته تونی کولاپرته، اگرچه این موضوع شاید ناخوشایند به نظر بیاید، اما هدف ماموریت نبود. همچنین تصاویر نور مرئی از برخورد هدف اصلی ما نبود، بلکه ما می‌خواستیم به ترکیب ذرات لایه‌های زیرین ماه دست پیدا کنیم که آن هم در نور مرئی ممکن نبود و تنها با کمک طیف‌سنجی قابل استحصال بود که این اتفاق نیز به وقوع پیوست.

آینده در راه است

این برخوردها تنها آغاز راه است. ماه تا سال‌ها در کانون توجه باقی خواهد ماند و دانشمندان رازهای بی‌نظیری را در دل این قمر آشنای زمین و قمر کم‌نظیر منظومه شمسی خواهند یافت. ماه در آسمان به درخشش خود ادامه خواهد داد و بشر خیره بر آن به رازهای بی‌پایانی خواهد اندیشید که دنیای اطراف او را فرا گرفته است.

پوریا ناظمی