«تاریک خانه»؛ هویت تاریخی دامغان

اما در جنوب‌شرقی‌ترین نقطه این شهر بنای تاریخی واقع شده است که گرچه سال‌هاست از نگاه بی‌شمار گردشگر داخلی در این مسیر گردشگری پنهان مانده است، اما آنقدر قدمت تاریخی دارد که نه یکباره بلکه چند بار، ارزش دیدن دارد. مسجد تاریخانه دامغان همین بنای تاریخی یا بهتر است بگوییم باستانی این شهر است که یکی از نخستین مساجد صدر اسلام در ایران به شمار می‌رود که به‌واسطه نوع معماری خاصش هنوز محکم پا برجا ایستاده است.

اگرچه نوشته‌ای که تعیین‌کننده تاریخ بنای آن باشد وجود ندارد ولی آندره گدار باستان‌شناس معروف فرانسوی که سال‌ها ایران را کاوش کرده است، با استناد به مطالعات تطبیقی در زمینه سبک معماری و شیوه‌های ساختاری تاریخ میانه سده دوم هجری را برای این مسجد تاریخی پیشنهاد کرده است. البته ناگفته نماند که اهمیت این بنا به خاطر امتزاج سبک عربی، اسلامی و اسلوب و معماری عهد ساسانی است. تاریخ ساخت این مسجد دقیقا به تاریخ بعد از ساخت مسجد جامع فهرج یزد برمی‌گردد، یعنی سال‌های دوم و سوم هجری قمری که سبک معماری ساسانی در آن سال‌ها در ایران رواج بسیاری داشته است.

زیبایی جز لاینفک این مسجد به شمار می‌رود اما باید مهمترین قسمت این مسجد را شبستان آن به‌شمار آورد که در عین آن‌که از سادگی خاصی برخوردار است، زیبایی بسیار وصف ناشدنی را در ساخت یک مسجد به همراه دارد. با توجه به کاوش‌های به عمل آمده مشخص شده است که در اضلاع دیگری از صحن شبستان‌های دیگری نیز وجود داشته است که پایه ستون‌های آن همچنان باقی است. منار سلجوقی که در مجاورت این بنای تاریخی است متعلق به سال 417 هجری قمری است.

جالب آن است که آندره گدار در اوایل دهه 1930 مسجد را مورد بررسی و مطالعه قرار داده از بقایای مناره‌ای چهارگوش به عنوان مناره قدیمی نام برده و موقعیت آن را در کنار منار، آجری فعلی که به اوایل سده پنجم هجری تعلق دارد روی نقشه نشان داده است.

بررسی‌ها نشانگر آن است که این مسجد ساختار یکپارچه نداشته و دست‌کم در سه دوره مورد مرمت‌های اساسی قرار گرفته است. اما با اطلاعات فعلی آثار چهار دوره تاریخی شامل دوره‌های نخستین اسلامی، آل‌زیار، قرون میانه اسلام و قرن حاضر در این مسجد شناسایی شده است. ابهت تاریخی مسجد تاریخانه دامغان آنقدر زیاد است که پهلو به قدیمی‌ترین آثار تاریخی کشورمان می‌زند، اما به راستی چند نفر از مردمان کشورمان شهر دامغان را با این مسجد تاریخی می‌شناسند.