جنگ با امپراتوری نامرئی

آمارهای جهانی نشان می‌دهد با وجود تمامی فعالیت‌های آگاه‌سازی، پیشگیری، درمان و توانبخشی، گستره استفاده از مواد رو به افزایش است. در حدی که امنیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بسیاری از کشورهای جهان را به مخاطره انداخته است. در جهان، آمار معتادان رسمی به بیش از 200 میلیون نفر می‌رسد که تعداد 2میلیون نفر آن در ایران است. در شبکه قاچاق بین‌المللی حداقل 10 میلیون نفر فعال هستند و چرخش مالی آن در حدود 1500 میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود. 75 درصد از زندانیان کشور را به طور مستقیم و غیرمستقیم مجرمان مواد مخدر تشکیل می‌دهند.

مواد مخدر در ایران

مصرف مواد مخدر در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و گیاهانی که تریاک و حشیش از آنها به دست می‌آیند از گیاهان بومی ایران بوده‌اند. به نظر می‌رسد اقوام ساکن فلات ایران با خواص روانگردانی و دارویی این مواد آشنایی داشته‌اند. خواص خواب‌آور و ضددرد تریاک توسط دانشمندان مسلمان ایرانی مانند محمد زکریای‌ رازی و ابوعلی‌سینا توصیف شده است. شواهد مربوط به سوءمصرف آن در موارد غیرپزشکی بسیار نادر است. ابوریحان بیرونی بظاهر اولین دانشمند ایرانی است که به خاصیت اعتیاد‌آور افیون اشاره کرده، ولی شیوع ناگهانی سوءمصرف تریاک و حشیش در دوره صفویه رخ داد. می‌گویند نخست مواد مخدر و بویژه تریاک برای کاهش اضطراب بزرگان و رجال به کار می‌رفت و سپس میان قشرهای مختلف مردم رواج یافت تا آنجا که گسترش روزافزون و نگران‌کننده مواد افیونی شاه طهماسب اول را واداشت تا مبارزه‌ای جدی با اعتیاد و مواد مخدر آغاز کند.

شواهد تاریخی مربوط به دوره قاجاریه از شیوع سوءمصرف تریاک غالبا به صورت بلعیدن و گاهی هم به ‌صورت دود کردن، در میان طبقات مختلف جامعه ایرانی حکایت می‌کند. سوءمصرف مشتقات شاهدانه (حشیش) ظاهرا به طبقات خاصی چون دراویش محدود بود. در این دوره، منبع اصلی تامین حشیش افغانستان بود به طوری که پس از جدا شدن هرات از ایران و پناهنده شدن عده‌ای از افغانی‌های هراتی به تهران، خرید و فروش و مصرف آن در این شهر افزایش یافت.

کشت خشخاش و تولید داخلی تریاک در قرن هجدهم و نیمه اول قرن نوزدهم میلادی، بیشتر به منظور پاسخ گفتن به تقاضای روزافزون مصرف‌کنندگان داخلی بود؛ اما از نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی، کشت تریاک به‌عنوان یک محصول قابل صدور و ارزآور مورد توجه قرار گرفت. اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، ایران یکی از اعضای بسیار فعال تجارت جهانی تریاک محسوب می‌شد؛ البته قسمت زیادی از تریاک تولیدی در داخل مملکت مصرف می‌شد و کل اقتصاد کشور نیز به تولید و صدور تریاک وابستگی پیدا کرده بود. با ظهور نهضت مشروطه و بیداری ایرانیان، عده‌ای از رهبران ملی و مذهبی مبارزه جدی با مصرف تریاک را وجهه همت خود قرار دادند، ولی گرفتاری‌های سیاسی و وابستگی شدید اقتصاد کشور به ارز حاصل از صادرات تریاک، هر گونه اقدام جدی را در زمینه مبارزه با کشت و سوءمصرف این ماده غیرممکن می‌نمود.

مقوله اعتیاد به مواد مخدری مانند تریاک و حشیش در دوره قاجار به عنوان مساله اجتماعی تلقی نمی‌شد و مصرف‌کنندگان نیز متخلف یا مجرم تلقی نمی‌شدند. در دوره رضاشاه و در سال 1307 قانون انحصار تریاک در 16 ماده به تصویب مجلس شورای ملی رسید که به موجب آن تمام معاملات، نگهداری، انبار کردن، حمل‌و‌نقل و صدور تریاک و شیره اعم از مصرف داخلی و خارجی در انحصار دولت قرار گرفت. این قانون برای استعمال تریاک و دیگر مواد مخدر ممنوعیتی روشن و شفاف پیش‌بینی نکرده بود. طی سال‌های 1289 تا 1347 هجری شمسی تعداد 52 قانون و نظام‌نامه توسط دولت‌های وقت درخصوص مبارزه با مواد مخدر به تصویب رسید. با وجود تصویب قوانین مزبور، در مقام عمل دولت مبارزه‌ای جدی برای مقابله با اعتیاد و قاچاق مواد مخدر نداشت.

در سال 1347 قانون محدود شدن کشت خشخاش و صدور تریاک به تصویب مجلس رسید، اما در عمل خرید و فرآوری تریاک توسط دولت و وابستگان دربار شاهنشاهی انجام می‌شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی(ره)، مبارزه با اعتیاد و قاچاق مواد مخدر در ایران به عنوان یک اصل اساسی سرلوحه برنامه‌های دولت‌های جمهوری اسلامی قرار گرفت.

افغانستان و مواد مخدر

افغانستان بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک در جهان است و همجواری ایران با این کشور و کشورهای در مسیر ترانزیت مواد مخدر متحمل بیشترین آسیب‌ها و خسارت‌های مادی و معنوی ناشی از این فرآیند را متوجه کشور کرده است.

حدود 30 سال است کشور افغانستان با بحران‌های داخلی و تجاوزات خارجی روبه‌رو است. جنگ‌های طولانی شیرازه اقتصادی، اجتماعی و امنیتی این کشور را کاملا از بین برده است. مردم افغانستان در خلال این مدت، دشوارترین دوران زندگی خود را سپری کرده‌اند. نبود دولت مقتدر مرکزی در خلال این مدت رواج کشت، تولید و ترانزیت مواد مخدر را به کشورهای دیگر آسان کرد.

تصور می‌شد با تشکیل دولت مرکزی در افغانستان و حضور نیروهای غربی در این کشور، تا حدودی معضل کشت و تولید مواد مخدر تحت کنترل درآید، اما این گونه نشد و برعکس بیشترین میزان کشت و تولید تریاک در این دوران صورت گرفته است. نیروهای کشورهای غربی که نزدیک به یک دهه در افغانستان حضور دارند، هیچ گاه به طور جدی، قاطع و مصمم با کشت، تولید و ترانزیت مواد مخدر مبارزه نکرده‌اند. محدود اقدامات آنها بیشتر جنبه تبلیغاتی داشته تا مبارزه جدی!

در کشور افغانستان در سال 2004، 91 هزار هکتار زیر کشت خشخاش بود که فقط 2 درصد از زمین‌های قابل کشت افغانستان محسوب می‌شد، اما تنها 2 سال بعد 20 درصد زمین‌های قابل کشت زیر کشت این مواد رفت. در سال 2007 میلادی، 82 درصد از زمین‌های زیر کشت خشخاش در جهان (معادل 193 هزار هکتار) در افغانستان بود. 93 درصد از مجموع تولید تریاک جهان معادل 8 هزار و 200 تن در این کشور تولید می‌شود و از این منظر، کشوری بی‌بدیل و بی‌رقیب در عرصه تولید مواد مخدر در جهان است.

انگلیس که پس از آمدن نیروهایش به افغانستان خود را مسوول مبارزه با این امر اعلام و بیشتر نیروهایش را در ولایت هلمند مستقر کرد، اما پس از چندین سال هیچ گونه موفقیت در این راه به دست نیاورده است، بلکه با تبانی با سران طالبان در این ولایت به تقویت کشت، تولید و ترانزیت مواد مخدر پرداخت. گفتنی است استان هلمند که در جنوب افغانستان در نزدیکی مرز با ایران قرار دارد، به تنهایی بیش از 53 درصد از مجموع زمین‌های زیر کشت خشخاش را به خود اختصاص داده و بیشترین لابراتوارهای تبدیل مواد به هروئین نیز در مناطق جنوب و شرق این کشور مستقر است.

مقصد نهایی و مصرف‌کننده اصلی مواد مخدر تولیدی افغانستان، کشورهای اروپایی و غربی هستند؛ بنابراین به نظر می‌رسد برقراری سلامت و امنیت در این کشورها در گرو سرمایه‌گذاری، حمایت و تقویت مبارزه با مواد مخدر در افغانستان و کشورهای همجوار آن خواهد بود.

گزارش جهانی مصرف مواد مخدر در سال 2007 که از سوی دفتر جرایم و مواد مخدر سازمان ملل متحد منتشر شده، نشان می‌دهد در بین سال‌های 1990 تا 2006، میزان مصرف هروئین در کشورهای اطراف افغانستان ازجمله ایران، پاکستان، آسیای مرکزی و همچنین روسیه، هند و بخش‌هایی از آفریقا روبه افزایش گذارده است.

همچنین در این گزارش آمده است که درسال 2006 همه مواد افیونی خارج شده از افغانستان 53 درصد از طریق ایران، 33 درصد از پاکستان و 15 درصد از طریق آسیای میانه بویژه تاجیکستان بوده است.

اقتصاد و مواد مخدر

اگر صنعت نفت و تسلیحات نظامی را به عنوان 2 تجارت اول پرسود جهان در نظر بگیریم، تجارت مواد مخدر سومین تجارت است. تجارت سازمان‌یافته قاچاق مواد مخدر، امروزه دیگر مرز و ملیت نمی‌شناسد و به صورت چندملیتی اداره می‌شود. سرمایه در گردش این تجارت در سال 2003، حدود 1700 میلیارد دلار برآورد شد که سود حاصل از این صنعت بیش از 600 میلیارد دلار است. در صورتی که محموله‌ها توسط کشورهای واسط توقیف شود، حداقل سود این صنعت در صورت داشتن بارانداز 450 میلیارد دلار برآورد می‌شود. امروزه در تمام نقاط، همه گونه مواد مخدر یافت می‌شود و دسترسی آسان به مواد مخدر امنیت انسانی تمام کشورها را دچار مشکل کرده است.

براساس گزارش 2008 دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل، مصرف سالانه مواد مخدر صناعی از مجموع مصرف کوکائین و هروئین بیشتر شده است. تخمین مجموعه بازار جهانی عمده و خرده‌فروشی محرک‌های نوع آمفتامین به رقم 65 میلیارد دلار رسیده است.

پس از افزایش شدید در اواخر دهه 1990 وقتی آمفتامین به عنوان دشمن شماره یک معرفی شد، مصرف مواد مخدر صناعی در آمریکای شمالی، اروپا و اقیانوسیه ثابت ماند و حتی رو به کاهش نهاد؛ اما در سال‌های گذشته این مشکل به بازار‌های جدید روی نهاد؛ در گزارش یاد شده آمده است آسیا با جمعیت زیاد و ثروت رو به افزایش، بازار تقاضا برای این مواد شده است. در سال 2006 تقریبا نیمی از کشورهای آسیایی گزارش افزایش مصرف متامفتامین را دادند. در همان سال، عربستان سعودی بیش از 12 تن آمفتامین از قاچاقچیان کشف کرد که شامل یک‌چهارم کشفیات محرک‌های نوع آمفتامین در جهان می‌شود. در سال 2007 این مقدار کشفیات به 14 تن رسید.

مبارزه با عرضه مواد مخدر

مصرف مواد مخدر با دسترسی به این مواد و مستعد بودن فرد مصرف‌کننده،‌ رابطه مستقیمی دارد. سوء‌مصرف هنگامی رخ می‌دهد که فرد مستعد در معرض میزان بالایی از مواد قرار می‌گیرد. تحقیقات نشان داده است کاهش میزان دسترسی به مواد مخدر، می‌تواند سبب کاهش سوءمصرف این مواد شود. در دسترس بودن مواد مخدر موضوع قیمت این مواد را نیز شامل می‌شود. در برخی موارد، قیمت خرید یک ماده مخدر می‌تواند سبب کاهش بسیار زیاد دسترسی به این مواد برای مصرف‌کنندگان بالقوه شود.

از همین رو سازمان ملل متحد طی سال 2007 میلادی به منظور کاهش آسیب مواد مخدر بر سوءمصرف‌کنندگان و جامعه پیرامونی ایشان، بر موضوع کاهش تقاضای مواد مخدر در جهان تاکید بسیاری داشته است. ایران نیز توانسته است علی‌رغم وجود مشکلات گوناگون با تلاش مردم و مسوولان نظام، دستاوردهای بسیار ارزشمندی را در عرصه‌های مختلف ملی و بین‌المللی به دست آورد. کشف بی‌سابقه 612 تنی انواع مواد مخدر معادل 877 تن تریاک در سال گذشته، یکی از موفقیت‌های ایران در عرصه مبارزه با مواد مخدر بود. این میزان نسبت به مدت مشابه 44 درصد افزایش یافته است؛ همچنین دستگیری عوامل اصلی قاچاق، افزایش 9 درصدی داشته که دلیل آن توسعه اقدامات اطلاعاتی و حرفه‌ای است.

کاهش 22 درصدی دستگیری معتادان در کشور به واسطه سیاست‌های اتخاذ شده و اولویت درمان اعتیاد، افزایش انهدام باندها و شبکه‌های تهیه و توزیع مواد مخدر به میزان 5 درصد، افزایش اجرای عملیات به میزان 6 درصد و افزایش درگیری‌های مسلحانه با قاچاقچیان و اشرار به میزان 46 درصد از دیگر موفقیت‌های کشور در عرصه مبارزه با مواد مخدر است.

مقابله با توزیع و عرضه مواد مخدر، پیشگیری از سوء‌مصرف و قاچاق مواد مخدر در محیط‌های چهارگانه هدف شامل محیط آموزشی، کاری، محلات و خانواده، درمان، بازتوانی و کاهش آسیب معتادان، حمایت و توانمندسازی سازمان‌های مردم نهاد و فعال‌سازی دیپلماسی منطقه‌ای و بین‌المللی را می‌توان از جمله مهم‌ترین سیاست‌های کاربردی نظام در عرصه مبارزه با مواد مخدر به شمار آورد.

کاهش تقاضا

گزارش‌های جهانی در مورد بازار سوءمصرف مواد، حکایت از آن دارد که یک راه‌حل مطلوب و ایده‌آل که بتوان آن را به عنوان نسخه برای همگان به کار برد، وجود ندارد؛ اما مهم آن است که اطلاعات روزآمد و در دسترس متخصصان و برنامه‌ریزان در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی قرار گیرد تا بتوان در برنامه‌ریزی‌های صحیح و اصولی از آنها استفاده کرد.

به دلیل سودآوری فروش مواد مخدر باید همزمان با مبارزه با توزیع این مواد اقدامات دیگری نیز انجام شود، چرا که ما تاکنون حدود 3 هزار و 600 شهید و 12 هزار مجروح در مبارزه با مواد مخدر داشته‌ایم، اما در کاهش مصرف نتوانسته‌ایم به نتایج دلخواه برسیم.

از آنجا که راهبرد مقابله با عرضه مواد مخدر نتوانسته است به تنهایی آنقدر که انتظار می‌رفت موثر باشد توجه به راهبرد‌های مبتنی بر کاهش تقاضا جلب شد برنامه‌های کاهش تقاضا معطوف به جامعه است. در این رویکرد سعی می‌شود فرهنگ مبارزه با مواد مخدر در مردم تقویت شود. کاهش تقاضا تمام حوزه‌های کاهش تقاضا از ناپسند جلوه دادن مصرف اولیه تا کاهش عواقب منفی بهداشتی  اجتماعی سوء مصرف مواد مخدر را شامل می‌شود.

مبارزه جهانی

اعتیاد معضلی جهانی است که برای حل آن به اقداماتی جهانی نیاز است. کنفرانس بین‌المللی مبارزه با اعتیاد و قاچاق مواد مخدر از تاریخ 17 تا 26 ژوئن 1987 در شهر وین به منظور ابراز عزم سیاسی ملت‌ها در امر مبارزه با پدیده خانمانسوز و شوم مواد مخدر تشکیل شد و در آن سندی به تصویب کشورهای شرکت‌کننده رسید. این سند خط‌مشی همه‌جانبه اقدامات در امر کنترل مواد مخدر را از سوی کشورهای شرکت‌کننده مشخص و آنان را متعهد کرده است تا اقدامات بین‌المللی در خصوص مبارزه با قاچاق مواد مخدر را قاطعانه دنبال کنند. این سند در 4 فصل تنظیم شد که بیش از 35 مورد اقدام عملی را همچون ارزیابی میزان مصرف، پیشگیری از طریق آموزش، نقش رسانه‌ها در بازگشت معتادان به دامن اجتماع و معالجه آنان، ریشه‌کنی مزارع غیرمجاز خشخاش، نابودی شبکه‌های عمده قاچاق مواد مخدر، همکاری‌های حقوقی کشورها و... را در خود جای داد. این سند در 26 ژوئن مصادف با 5 تیرماه به اتفاق آرا مورد تایید و تصویب کشورهای شرکت‌کننده قرار گرفت و سالروز تصویب این سند به نام روز جهانی مبارزه با مواد مخدر اعلام شد.

هدف از برگزاری این روز مسوول‌سازی سازمان‌ها، آموزش و آگاهی بخشی به خانواده‌ها و ارتقای دانش و آگاهی آنها در زمینه پیشگیری از اعتیاد در سطح محلات، مدارس، محیط‌های کاری و دانشگاه‌ها برای مبارزه با این معضل شوم است.

در این روز تمامی سازمان‌های مرتبط با حوزه مبارزه با مواد مخدر همچون وزارت بهداشت، وزارت آموزش و پرورش، سازمان بهزیستی، نیروی انتظامی و سازمان‌های غیردولتی و دیگر دستگاه‌ها عملکرد سازمانی خود را به نمایش می‌گذارند.

بالا رفتن سن اعتیاد

جوانان بیش از هر قشر دیگری در معرض آسیب ناشی از مواد مخدر قرار دارند. جوانی جامعه ما نیز این آسیب‌پذیری را بالا برده است. به گزارش ستاد مبارزه با مواد مخدر، میانگین سن اعتیاد در کشور یک سال و نیم بیشتر شده است و از 31 سال به 5/32 سال رسیده است. بر اساس این گزارش ایجاد مراکز درمانی مجاز ترک اعتیاد، انجام آزمایش اعتیاد قبل از ازدواج و انجام تست اعتیاد قبل از صدور گواهینامه رانندگی از عوامل موثر در افزایش میانگین سنی اعتیاد در کشور محسوب می‌شود.

علی اخوان بهبهانی