فیلم مستند یا تبعیدی‌

نشست جمعی از اعضای انجمن تهیه‌کنندگان سینمای مستند ایران به همت اداره کل پژوهش و آموزش سیما روز چهارشنبه هفدهم مهرماه در محل این اداره کل در (میدان ونک)‌ برگزار شد. ساعت 30/15 کم‌کم جلسه رسمیت پیدا کرد و صحبت‌های دو نفره و چند نفره جای خود را به سکوتی داد که مقدمه آغاز رسمی‌جلسه بود. پرویز فارسیجانی به عنوان میزبان، ابتدا چند جمله‌ای سخن گفت و به این مساله اشاره کرد که سازمان صدا و سیما عزم و اراده‌ای جدی برای ورود به عرصه مستند دارد و اولین گام برای رسیدن به جایگاهی شایسته برای فیلم‌های مستند در تلویزیون هم این بوده که از چند ماه قبل شبکه‌های تلویزیونی موظف شده‌اند تا جدول پخش برنامه‌های خود را به گونه‌ای تنظیم کنند که در آن برنامه‌های مستند شکل ثابت و مشخصی در این جدول داشته باشند و مانند برنامه‌های نمایشی، برنامه‌های مستند هم بموقع پخش شوند. به عنوان شروع، این مقدمه امیدوارکننده‌ بود.

فارسیجانی در صحبت‌های بعدی خود به این نکته هم اشاره کرد که با انحلال مرکز مستندسازی سیما، از این به بعد قرار است مستندها در خود شبکه‌ها تهیه شوند و در صحبت‌هایی هم که بتازگی با اداره کل تامین برنامه خارجی سیما انجام شده، سفارش مفصلی درباره خرید مستندهای خوب ایرانی و خارجی صورت گرفته و برای شبکه‌ای مانند شبکه 5 سیما، در جدول پخش جایی برای نمایش مستندهای خوب در نظر گرفته شده است.

مدیر کل آموزش و پژوهش سیما در ادامه جلسه، توضیحاتی هم درباره وظایف این اداره کل بیان کرد و گفت: وظیفه این اداره کل، تقویت ساختار برنامه‌های تلویزیونی از نظر آسیب‌ها و مدل‌هاست و برای ساخت فیلم‌های نمونه در هر زمینه‌ای با فراغ بال تصمیم می‌گیرند و محصولاتی هم که سال‌های گذشته در این اداره کل تولید شده، در پخش تلویزیونی با استقبال مواجه شده است. او به امکانات و بانک‌های اطلاعاتی بسیار خوبی هم که در این اداره کل وجود دارد اشاره و اعلام کرد: اطلاعات موجود در این محل در اختیار برنامه‌سازان است و همه می‌توانند از آن استفاده کنند.

مرتضی رزاق کریمی:
سینمای مستند تغییر نگاه می‌خواهد

مرتضی رزاق کریمی‌،‌تهیه‌کننده سینمای مستند اولین فردی بود که در این جلسه سخن گفت. او در صحبت‌های خود با ابراز امیدواری نسبت به این مساله که چنین بحث‌هایی برای سینمای مستند و سینمای فرهنگی مفید باشد، تاکید کرد: در سینمای مستند به تغییر نگاه جدی نیاز داریم و این تغییر نگاه باید در 3 گروه رخ دهد. دسته اول مدیران و سیاستگذاران فرهنگی هستند. دسته دوم، دست‌اندرکاران سینمای مستند اعم از تهیه‌کننده، کارگردان، پژوهشگر و ... و دسته سوم نیز مخاطبان آثار مستند هستند. برای تغییر نگاه هم باید بپذیریم که مستندسازی یک هنر  صنعت است و  الزامات خاص خود را دارد. در این صورت است که تخصص و تقسیم کار معنی پیدا می‌کند و ارتباط با مخاطب و رضایت او معنا می‌یابد.

 مسعود رشتیان:
فاصله تلویزیون از مسیر مستندسازی‌

مسعود رشتیان، دیگر میهمان حاضر در این مراسم  که جزو تهیه‌کننده‌های سینمای مستند است   ابتدای صحبت‌های خود با اشاره به این نکته که طی سال‌های گذشته چنین مباحثی را همواره دنبال کرده است، گفت: در طول این سال‌ها در سیما همواره روندی از تصمیم گیری وجود داشته که مشابه آن در خارج از سیما نیز وجود داشته است و گاهی این دو تصمیم‌گیری با هم در یک جهت قرار می‌گرفت و گاهی هم هر یک از آنها راه خود را می‌رفت. مثلا گاهی اوقات سازمان صدا و سیما می‌گفت مستندساز و برنامه‌ساز خوب نداریم و گاهی افراد خارج از سازمان می‌گفتند در سازمان به مستندسازی توجه نمی‌شود و امکانات خوبی برای کار وجود ندارد. در سال‌های اخیر به نظر می‌رسد فاصله‌ها کم شده است. دلیلش هم واقعیت عینی و بیرونی است که شکل گرفته و هرچه جلوتر می‌رویم، سازمان‌های صنعتی، آموزشی، فنی، نهادهای آموزشی و...  برای برآوردن نیازهای خود بیشتر به سمت مستند می‌روند. تلویزیون در سال‌های اخیر از این مسیر فاصله داشته است. امروز هم پتانسیل بیرونی است که در کنار ضرورت‌های درونی قرار گرفته است. من خودم تهیه‌کننده تلویزیون هستم، اما تا به حال نشده برای این نیاز و علاقه در چارچوب‌های رسمی‌ پاسخ مناسب پیدا کنیم. البته کسی که علاقه‌مند به این حرفه است متوقف نمی‌ماند و به دنبال یافتن راه‌های دیگر می‌رود.

محمد جواد نجم الدین:
مستند نیاز به یارانه دارد

بلافاصله پس از صحبت‌های رشتیان، نجم‌الدین صحبت خود را آغاز کرد و میهمانان همزمان با صرف میوه و شیرینی، شنیدند که او می‌گفت: چند سال قبل که سینمای مستند را بررسی می‌کردیم، برای مستند دلسوزی می‌کردیم و می‌گفتیم سینمای مستند نیازمند حمایت است، اما الان باید برای تلویزیون دلسوزی کنیم که جایگاه خود را در سینمای مستند از دست داده است. امسال در جشن خانه سینما مستندهایی نمایش داده شد که نشان می‌داد سطح مستند بالا رفته و الان جای تاسف دارد که تلویزیون از این مسیر عقب افتاده است.

نجم‌الدین هم در صحبت‌های خود بحث اختصاص کنداکتور ثابت به نمایش برنامه‌های مستند را مورد تاکید قرار داد و گفت: حجم آثار خوب تولید شده آنقدر زیاد است که اگر 3 شبکه تلویزیونی هفته‌ای 3 جلسه به پخش برنامه‌های مستند اختصاص دهند، باز هم تا یک سال آینده برنامه قابل پخش وجود دارد. او بحث ساخت مستندهای مشارکتی را هم مورد توجه قرار داد و گفت: مستندهای ما عموما در بخش زیادی از تولیدات تلویزیونی، آلوده به بحث مشارکت است و در چنین مواردی باید برای آن موضوع تبلیغ کرد. مساله اجرایی دیگری که در پخش تلویزیون تفاوت دارد، این است که در تلویزیون یک پدیده باید حتما سریال‌سازی شود تا دیده شود و یک برنامه تک قسمتی، در هر ساعتی که پخش شود دیده نمی‌شود و حتما برنامه‌ها باید در قالب 13 تایی یا 26 تایی ساخته شود، اما طبیعت مستند در خیلی از موضوع‌ها با کارهای سریالی ناخوانی دارد. خیلی موضوع‌ها به عنوان یک پدیده زیباست و ساخت فیلم در مورد آنها گران تمام می‌شود و به همین دلیل مدیران راغب نیستند فیلم‌های تک قسمتی تولید کنند، چون گاهی هزینه آنها برابر با نصف تولید یک سریال مستند است که این موضوع نه برای تهیه‌کننده و نه برای مدیران راضی کننده نیست. به همین دلیل مستند نیاز به یارانه دارد.

مرتضی ندایی: برنامه خوب یعنی چه؟

وقتی‌که نوبت به این تهیه‌کننده رسید او تلاش کرد از زاویه ای دیگر موضوع را نگاه کند و به همین دلیل صحبت‌های خود را این‌گونه آغاز کرد: باید برنامه‌های مستند به اندازه‌ای جذاب باشند که سفارش‌دهندگان آگهی تمایل داشته باشند در میان آن آگهی پخش کنند. او سپس گفت: در یکی از کتاب‌هایی که در این اداره کل منتشر شده است، مصاحبه‌ای با یکی از مدیران بی. بی. سی انجام شده که در آن از او سوال شده آینده مستند چیست؟ این مدیر هم اعلام کرده بود آینده مستند آینده‌ای بی‌رمق است، چون مجوز آگهی دادن را در میان برنامه‌ها ایجاد کرده‌اند و  در این رقابت برنامه‌های نمایشی پیروز شدند و مستند سازی در آنجا افول کرد. در حال حاضر در همه شبکه‌های دنیا  به این سمت رفته‌اند که از مستندسازی حمایت کنند. حمایت فرهنگ و مادی در تلویزیون بدون این اندیشه ممکن نیست و یکی از چیزهایی که باید به آن توجه کرد، این است که مستندهای آگهی خور ساخته شود. در حوزه مستند نیاز به کارهای آموزشی و تولید خوب داریم و باید نیروی خوب هم جذب کرد. برای الگوسازی و عملیاتی شدن این موضوع هم بهتر است از وظایف کلی پرهیز کنیم و از طریق غیرمستقیم و الگوسازی نشان دهیم که برنامه سازی خوب یعنی چه؟

سیدمحسن طباطبایی:
خط قرمزهای مزاحم‌

طباطبایی، میهمان دیگر حاضر در این مراسم در صحبت‌های خود تجدیدنظر اساسی در برآوردهای مستند را مطرح کرد و گفت: « درجه‌بندی «الف» و «ب» و «ج» که در سینمای دهه 60 از سوی فخرالدین انوار ایجاد شد، الان به سیما آمده و در ساخت برنامه‌ها این درجه‌بندی رعایت می‌شود. اما در تلویزیون ساخت فیلم 90‌دقیقه‌ای یک میلیون برآورد ‌شده و در مستند دقیقه‌ای 100 هزار تومان برای مستند پرداخت می‌شود. از طرف دیگر، ارائه طرح به شبکه تا تسویه‌حساب برای یک برنامه هم یک‌سال طول می‌کشد و برای هر موضوع نیز نظارت شدیدی اعمال می‌شود. به نظر من به جای آن‌که تلویزیون متکی به تولید در داخل خود سازمان باشد می‌تواند سفارش ساخت برنامه را به خارج از سازمان بدهد؛ البته بحث مهم‌تری هم در این میان وجود دارد که مربوط به خطوط قرمز است که در کارهای داستانی هست و رعایت نمی‌شود، اما گاه در زمینه مستند درباره آن سختگیری فراوانی می‌شود، مثلا چند سال قبل فیلمی‌ از یکی از ایل‌های عشایری ساختم که به زعم مسوولان پخش بخش‌هایی از آن خط قرمز محسوب می‌شد، فیلم برای پخش با مشکل مواجه شد و من با رایزنی با مدیر وقت سازمان مشکل فیلم را حل کردم، اما واقعا فیلم مشکلی نداشت.

دکتر نورالدین نیک روش:
مستندها را تبعید نکنید

دکتر نیک روش هم در صحبت‌های خود با اشاره به این نکته که «بارها مسوولان سازمان درباره اهمیت دادن به پخش فیلم‌های مستند تاکید کرده‌اند، اما در نهایت به این نتیجه رسیدند که بهتر است پخش مستند به ساعات کم بیننده تبعید شود» گفت: مستند امروز توان مقابله با آثار کم ارزش را ندارد و به همین سبب بهتر است یک شبکه مستقل برای کارهای مستند تشکیل شود. آن شبکه آرام‌آرام می‌تواند هویت پیدا کند.

میرکمال میرنصیری:
مستند یک پز اجتماعی است؟

میرکمال میرنصیری، تهیه‌کننده دیگر سینمای مستند نیز در وقتی که به او اختصاص داده شده بود سخنان خود را این‌گونه آغاز کرد: تیره‌بختی سینمای مستند این است که همیشه با آثار داستانی مقایسه می‌شود، اما تفاوت این دو عرصه بیش از تشابه آنها به هم است. به نظرم به این علت بر ساخت مستند تاکید می‌شود که این مساله یک پز اجتماعی دارد. اما برای من همیشه این سوال مطرح است که چرا سازمان صدا و سیما باید برای کار مستند هزینه کند؟ سینمای مستند، سینمایی نیست که در آن پول، محبوبیت، شهرت، میزگرد نقد و بررسی، جایزه و... وجود داشته باشد. پخش آن هم که معمولا در ساعت 2 بعد از نیمه شب رخ می‌دهد. پس چرا برنامه‌ساز باید به سراغ این نوع از سینما برود؟ اگر مسوولان می‌پذیرند که به این نوع سینما نیاز است، باید به آن توجه کنند. گاهی خود من هم  نمی‌توانم برنامه مستندی که ساخته‌ام را ببینم چون کانال‌های دیگر برنامه دارد و اعضای خانواده هم می‌خواهند آن برنامه را ببینند. به همین سب معتقدم ذائقه‌سازی و مخاطب‌سازی خیلی مهم است و باید به این مساله توجه کرد. باید مخاطب را ساخت و رفته رفته به او خوراک خوب داد تا ذائقه او به این نوع برنامه‌ها عادت کند. مخاطب‌دلیلی که این روزها در رفتار برخی مسوولان تلویزیون دیده می‌شود، خیلی بد است.

سیدحسین حق‌گو: درباره جایگاه مستند به مسوولان تذکر دهید

حق‌گو، مدیر سازمان توسعه سینمایی سوره و از دیگر شرکت‌کنندگان در این جلسه نیز در صحبت‌های خود به این نکته اشاره کرد که «باید به مدیران ارشد راجع به جایگاه بیشتر تذکر داده شود». بعد از این جمله تاکیدی او ادامه داد: در حال حاضر ساخت فیلم‌های آموزشی در قالب مستند رواج فراوانی پیدا کرده و در موضوع‌هایی همچون کارهای شهری و موضوع‌های شهروندی شاهد آثار خوبی در زمینه مستند هستیم. مدیران نیز باید به مستند به عنوان کار ریشه‌ای و ماندگار توجه کنند و اگر تلویزیون به این موضوع از این منظر نگاه کند، ‌می‌توان نتایج خوبی کسب کرد.

رامین محسنی:
بی‌احترامی‌شبکه‌ها به سلیقه مخاطب‌

رامین محسنی، کارگردانی که هم در سینمای مستند و هم سینمای داستانی صاحب تجربه است، در این جلسه از منظر دیگری به این بحث نگاه کرد و با حرف‌هایی کلی شروع کرد و گفت: تلویزیون یک دستگاه صددرصد دولتی است که خیلی اصرار دارد عریض‌تر و گسترده‌تر شود. 10‌سال قبل دکتر علی لاریجانی اعلام کرد صدا‌وسیما 27 هزار نفر کارمند رسمی‌ دارد. من آقای فارسیجانی را در این جلسه به عنوان نماینده سازمان صدا و سیما در نظر می‌گیرم و خیلی از حرف‌ها را درباره سازمان صدا و سیما به ایشان می‌گویم. به نظر من تلویزیون جمهوری اسلامی‌ باید سعی کند خود را به مردم نزدیک کند. مردم سلایق و ذائقه‌های گوناگونی دارند. باید به مخاطب حق بدهیم نیاز خود را از این رسانه بگیرد. اگر این نیاز به بیراهه می‌رود، مشکل از سیاستگذاران است نه مردم. من به عنوان یک فیلمساز و فردی که 2 سال از عمر خودم را در همین مرکز گذرانده‌ام، احساس می‌کنم تلویزیون به دنبال نزدیک شدن به مردم نیست. تلویزیون باید خود را به مشکلات، تفکرات و نیازهای مردم نزدیک‌تر کند. مردم خیلی متفاوت هستند و سلیقه‌های عجیبی دارند که این رعایت سلیقه در برخی شبکه‌ها مانند پرس و جام‌جم دیده می‌شود و از همین منظر مشخص است که مدیران این شبکه‌ها نسبت به خواست مردم آگاه هستند؛ اما انگار برخی دیگر از شبکه‌ها خود را ملزم به رعایت این سلیقه نمی‌دانند. 

سعید رسولی:
به دنبال جمعیت تک‌نفره باشیم‌

سعید رسولی نیز در این جلسه با بیان این‌که «دلم نمی‌خواهد مرثیه‌خوان شرایط فعلی باشم و به همین سبب نگاهم به سمت آینده است» گفت: چشم‌اندازی که رسانه‌ها در دنیا درباره مستند ارائه کردند به گونه‌ای است که این شبکه‌ها به دنبال این مساله هستند که در تولید، انتقال و نمایش مستند ارزش افزوده ایجاد کنند. بخش عمده‌ای از این ارزش افزوده هم در حوزه تولید انجام می‌شود، چون این حوزه ماندگاری بیشتر و قابلیت تغییر بیشتری دارد. در دنیا نسبت به رسانه‌ها این نگرش وجود دارد که آنها می‌توانند افکار عمومی‌ را شکل دهند و باعث توسعه شوند. در حال حاضر رسانه‌ها به دنبال این هستند که مطالب آنها روی هر فرد تاثیر بگذارد و به همین دلیل آنها گاهی به دنبال جمعیت یک نفره هستند و برای فرد به فرد افراد جامعه برنامه دارند. در این میان بهترین قالب برای انجام چنین کاری مستند است، چون در شکل‌دهی به افکار عمومی‌ موثر است. در طول سال‌های گذشته هم ثابت شده که هر بار مشکلی در کشور وجود داشته، به سراغ ساخت مستند رفتیم. امیدوارم حرف‌هایی که اینجا بیان می‌شود و تشکیل این جلسه، جنبه دستوری نداشته باشد و نسبت به این مساله علمی‌ نگاه شود.

مانی میرصادقی: مستند «بتونه» نیست‌

مانی میرصادقی دیگر مستندساز حاضر در این جلسه نیز با اشاره به این‌که «تهیه جدول پخش برای مستند کار بسیار خوبی است» گفت: تا به حال از مستند به عنوان بتونه استفاده شده و هرجایی که جدول پخش خالی بوده، از آن به عنوان جدول پر کن استفاده شده است. البته بهتر است مامور پخش هم توجیه و آموزش داده شود. بارها پیش آمده که قسمتی از یک مستند که قرار بوده این هفته در ساعت 22 پخش شود، ساعت یک نیمه شب پخش شده است، زیرا مسوول پخش فکر کرده که پخش این برنامه در ساعتی دیگر اشکالی ندارد یا این‌که گاهی قسمت‌های مختلف جابه‌جا پخش شده است.

میرصادقی به نکته دیگری هم اشاره کرد و گفت: من به عنوان یک مستندساز، هیچ وقت از بازخوردها و عکس‌العمل‌هایی که پخش برنامه‌ام ایجاد می‌کند باخبر نمی‌شوم و بهتر است این مساله در اختیار ما قرار گیرد.

جعفر صانعی مقدم: برخی مستندها اگر اکران شوند پرفروش می‌شوند

صانعی مقدم، دیگر تهیه‌کننده حاضر در این جلسه نیز در ابتدای صحبت‌های خود گفت: برای من به عنوان یک تهیه‌کننده این سوال مطرح است که انگیزه تلویزیون برای پرداختن و اهمیت دادن به مستند چیست؟ وقتی صورت مساله روشن باشد، خیلی چیزها روشن می‌شود. آیا قصد تلویزیون از این کار پز دادن است؟ آیا این مساله به دلیل بازخوردهای خوبی است که از پخش مستندهای اول انقلاب در جامعه ایجاد شده، یا این‌که علت دیگری دارد؟ تلویزیون تاکنون درباره نقد برنامه‌های نمایشی خود هزینه‌هایی را به جامعه پرداخت کرده، اما درباره مستند چنین هزینه‌ای پرداخت نکرده است. در بسیاری از موارد فیلم‌های خوب مستند در بخش خصوصی تهیه و عرضه شده است، اما اگر تلویزیون امروز این مستندها را نخرد، در سال‌های بعد فاصله این رسانه با جامعه خیلی زیاد می‌شود.
تلویزیون در این عرصه باید خیلی ریسک‌پذیر و به دنبال پخش آثار خوب باشد. در همین جشن خانه سینما فیلم‌هایی را دیدم که اگر اجازه اکران عمومی ‌به آنها داده شود، فروش آنها خیلی بالاتر از فیلم‌های سینمایی روز خواهد شد.

 سیدمحمد حسینی:
با مشکلات فراوان درگیر هستم‌

حسینی، دیگر میهمان شرکت‌کننده در این جلسه هم در صحبت‌های خود ابتدا به این مورد اشاره کرد که «من خودم در داخل شبکه به عنوان مستندساز فعالیت کرده‌ام و با مشکلات مستندسازی بیش از دیگران درگیر بوده‌ام» و ادامه داد: بارها در شبکه‌های تلویزیونی کارهای خوبی ساخته‌ام اما به آنها توجه نشده است. در مدت فعالیت در سازمان حقوق مادی و معنوی من چندان رعایت نشده و همیشه برای به دست آوردن یک ساعت پخش مناسب دچار دردسر شدم. حالا هم برایم این سوال مطرح است که چرا سازمان صدا و سیما تصمیم گرفته وارد این عرصه شود؟

پرویز فارسیجانی: از نپرداختن به برخی ساختارها احساس خسارت کرده‌ایم‌

پرویز فارسیجانی که طی 2 ساعت سکوت خود همه نکات مطرح شده را شنیده و از برخی از آنها نیز یادداشت برداشته بود، در پایان صحبت‌های میهمانان به جمع‌بندی حرف‌های مطرح شده پرداخت و گفت: در حال حاضر سازمان صدا و سیما از نپرداختن به برخی ساختارها احساس خسارت کرده و دیگر نمی‌خواهد از ساختارهای جذاب و حرفه‌ای غافل شود. انیمیشن و مستند دو نمونه از این ساختارهاست که سازمان تلاش می‌کند سطح کیفی تولیدات در آن را بالا ببرد. یکی از اولین قدم‌هایی هم که در این زمینه برداشته شده، بحث تخصصی شدن شبکه‌های سیماست که با انحلال مراکزی که تاثیری در کار ایجاد نکردند این کار آغاز شده است. بحث تخصصی شدن شبکه‌ها به بضاعت و توان شبکه‌ها هم مربوط است. مدت‌هاست به راه‌اندازی شبکه مستند و ورزش فکر می‌کنیم، اما در حال حاضر کشور ما در حوزه ورزش سیاستگذاری روشنی ندارد که ما بدانیم ورزش به کجا می‌رود و چه چشم‌اندازی برای آن متصور است. به همین سبب صدا و سیما معجونی از تولیدکننده و مصرف‌کننده شده است. اما در همه جای دنیا شبکه‌های تلویزیونی تنها مصرف‌کننده برنامه‌ها و فکرهای تولید شده در جاهای دیگر هستند و با این تناقض همه از ما به عنوان تریبون جامعه توقع دارند که  تریبون خوشگلی باشیم. بر این اساس باید سهم رسانه را تعریف کنیم. در حال حاضر همه دستگاه‌های مختلف خود را کنار کشیده‌اند و همه چیز را به گردن صدا و سیما انداخته‌اند. به همین دلیل وقتی در حوزه معارف کاری می‌کنند و  بازتابی منفی به وجود می‌آورند، از ما توقع دارند جوابگو باشیم. بارها در شورای فرهنگ عمومی، کمیسیون فرهنگی مجلس و... گفته‌ام بیایید تقسیم مسوولیت کنیم، اما نتیجه‌ای حاصل نشده است. علت این نگاه هم این است که در کشور ما اکثر دستگاه‌ها رسانه را جدی نمی‌گیرند و در اولویت نیست. این روال برخلاف دنیای غرب است که در آن رسانه در اولویت قرار دارد.

رضا استادی‌