کنوانسیون‌هایی ‌برای‌ حفظ‌ زمین

اجرای طرح ارزیابی ظرفیت‌های ملی به منظور مدیریت جهانی محیط زیست در ایران با استفاده از اعتبارات مالی صندوق تسهیلات جهانی محیط زیست (GEF) و همکاری دفترعمران سازمان ملل متحد در تهران (UNDP) از اوایل سال 2006  آغاز شده و تا امروز تحت مدیریت عالیه وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، استمرار داشته و گزارش نهایی برای تصمیم‌گیران ارائه خواهد شد.

تاریخچه موضوع ارزیابی ظرفیت‌ها

طی دهه 1990، جامعه جهانی به اتفاق نظر بی‌سابقه‌ای در زمینه حفاظت از محیط زیست دست یافته و همین مساله به تولد و شکل‌گیری کنوانسیون‌های سه‌گانه ریو انجامیده است که شامل  کنوانسیون‌های چارچوبی سازمان ملل متحد در زمینه تغییر اقلیم، کنوانسیون تنوع زیستی و کنوانسیون مبارزه با بیابان‌زایی و جلوگیری از تخریب اراضی است.

این در حالی است که  علی رغم تمامی تلاش‌های به کارگرفته شده برای هم اندیشی و چاره‌جویی جمعی در راستای مواجهه بنیادین با مسائل و مشکلات‌ محیط زیستی، هنوز امید به تحقق همه آرزوهای بشر در فائق آمدن بر چنین مشکلاتی و تدارک محیط زیستی سالم برای نسل‌های کنونی و آتی با ابهاماتی مواجه است.

براساس تجربیات موجود، بسیاری از کشورها و متعاهدین در اجرای موفق تعهدات خود در قبال این سه کنوانسیون با تنگناهای مهمی دست به گریبانند. فقدان یا ناکافی بودن مجموعه‌ای از ظرفیت‌ها از جهات فنی، اقتصادی، سیاسی، نهادین و یا فرهنگی، شاید از جمله اصلی‌ترین علل چنین ناکامی‌هایی باشند که در مسیر اجرای تعهدات فراملی و اقدامات منطقه‌ای و ملی خودنمایی می‌کنند حتی در مواردی، این ناکامی‌ها به دلیل فقدان برداشتی دقیق از مفهوم ظرفیت مورد نیاز برای جامه عمل پوشاندن به تعهدات ملی بوده است.

با اذعان به چنین تنگناهایی، صندوق جهانی تسهیلات محیط زیست (GEF) از سال 2001 بخشی از منابع مالی خود را برای پشتیبانی از طرح‌های ارزیابی ظرفیت‌های ملی اختصاص داده تا به کمک آن، کشورها بتوانند ضمن شناسایی ظرفیت‌های ملی، به تحلیل اولویت‌های خود از نظر توسعه ظرفیت‌های لازم برای اجرای تعهدات کنوانسیون‌های مذکور، پرداخته و به این منظور راهبردهای ویژه‌ای تدوین کرده و فعالیت‌های خود را در چارچوب برنامه اقدام ملی برای فائق آمدن بر مشکلات مربوط به ظرفیت، سازماندهی کنند.

هم اینک بیش از 150 کشور جهان، درحال اجرای مراحل مختلفی از فعالیت‌های پیش‌بینی شده در طرح ارزیابی ظرفیت‌های ملی به منظور مدیریت جهانی محیط زیست بوده یا به طور کل، آن را به پایان رسانده‌اند. 

جعفر برمکی، مدیر ملی طرح ارزیابی ظرفیت‌های ملی در راستای مدیریت جهانی محیط زیست در ایران در این زمینه گفت:‌ در ایران نیز از زمان تصویب و شروع اجرای کنوانسیون‌های تغییر اقلیم، تنوع زیستی و مبارزه با بیابان‌زایی تاکنون فعالیت‌های متعدد و متنوعی به اجرا درآمده‌‌اند که به نوعی در بخشی از آنها، جستجوی راه‌های گوناگون ارزیابی ظرفیت‌ها دیده شده است.

وی افزود: ‌بویژه، آن دسته از طرح‌هایی که طی سال‌های اخیر با عنوان توانمندسازی در سطوح مختلف (منطقه‌ای، ملی و محلی) و با بهره‌گیری از پشتیبانی‌های فنی و مالی صندوق جهانی تسهیلات محیط زیست و برنامه عمران سازمان ملل متحد  در کشور ما در حال اجرا بوده‌اند، موضوع ارزیابی و توسعه ظرفیت را با جدیت بیشتری دنبال کرده‌اند.

اهداف طرح‌

اصلی‌ترین هدف طرح ارزیابی ظرفیت‌های ملی برای مدیریت جهانی محیط زیست در ایران، شناسایی نیازها برای توسعه ظرفیت در زمینه فوق بوده و به کمک آنها اولویت‌های موجود شناسایی شده و رویکردی مناسب در قبال نیازهای اولویت بندی شده مرتبط با ظرفیت‌ها اتخاذ شده است.

کارشناسان معتقدند انتظار می‌رود محصول کار به مساعدت کشورمان در مدیریت بهتر بر محیط زیست جهانی منجر شود و همکاری ایران با جامعه جهانی را در رفع معضلات محیط زیستی بیش از پیش به معرض نمایش گذارد و به‌طور اخص، رسالت اصلی این طرح را شناسایی می‌کند و تحلیل راهکارهای عملی برای توسعه ظرفیت‌های ملی برای اجرای تعهدات مربوط به کنوانسیون‌ها و پروتکل‌های بین‌المللی «تنوع زیستی»، «ایمنی زیستی»، «تغییر اقلیم» (کیوتو) و «مبارزه با بیابان‌زایی» را تشکیل می‌دهد.

جهت‌گیری‌های مطالعاتی

طی اجرای طرح، رشته‌ای از فعالیت‌های مطالعاتی برنامه‌ریزی و دنبال شده‌اند. براین اساس شناسایی و تحلیل قابلیت‌ها و تنگناهای موجود در ارتباط با مقوله ظرفیت‌های ملی و منابع تحت اختیار و اولویت‌بندی اقدامات عمده اجرایی ضروری برای توسعه و تقویت ظرفیت‌های داخلی صورت گرفته است.

همچنین تدوین راهبردها و برنامه اجرایی لازم برای رفع کاستی‌ها و توسعه امکانات و استعدادهای کشور در راستای ایفای تعهدات بین‌المللی کشور در قبال اهداف کنوانسیون‌های زیست محیطی و ارتقای هماهنگی و تقویت همکاری‌های بین بخشی به منظور اجرای مطلوب تعهدات کشور در زمینه اهداف کنوانسیون‌ها و پروتکل‌های یادشده و تقویت مشارکت و ارتقای جایگاه ایران در فرآیندهای مربوط به تصمیم‌گیری‌های بین‌المللی مرتبط با مقوله‌های زیست محیطی از جمله جهت‌گیری‌های مطالعاتی بوده که در اجرای طرح ارزیابی ظرفیت‌های ملی برای مدیریت جهانی محیط زیست در ایران  مورد توجه واقع شده است.

ارکان طرح‌

مطابق با سند طرح، وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران متولی اصلی طرح ارزیابی ظرفیت‌های ملی برای مدیریت جهانی محیط زیست در ایران در زمینه  هدایت کلی آن نقش آفرینی کرده است. ساختار پروژه، متشکل از دبیرخانه طرح، کمیته ملی راهبری و کمیته هماهنگی بوده که نمایندگان وزارتخانه‌ها و سازمان‌های ذیربط در آن مشارکت داشته و بر فعالیت‌های دبیرخانه طرح نظارت کرده‌اند.

دبیرخانه پروژه با استقرار در پارک علم و فناوری دانشگاه تهران، مسوولیت مدیریت و اجرای دقیق فعالیت‌های پیش‌بینی شده در پروژه را از دی ماه 84 به عهده داشته است. از محل اعتبارات پروژه، یک نفر به عنوان هماهنگ‌کننده (NC) به همراه یک نفر دبیر طرح (PA) در دبیرخانه طرح فعالیت داشته و با بهره‌گیری از خدمات یک مشاور پاره وقت درزمینه توسعه ظرفیت (CA)، مسوولیت‌های اجرای طرح را به عهده داشته است.

همچنین با تشکیل کمیته‌ای متشکل از نمایندگان تام‌الاختیار، دستگاه‌های مختلف راهبری طرح طی این مدت تحقق یافته است. برگزاری جلسات کمیته راهبری (PSC) با فواصل زمانی 6 ماهه، نظارت عالی بر سیاست‌های کلی طرح را اعمال کرده و زمینه‌ساز ایجاد هماهنگی و اشتراک مساعی در تصمیم‌گیری‌ها و جهت‌گیری‌های کلان طرح بوده است.

 نمایندگان عالی سازمان‌های حفاظت محیط زیست، جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، مدیریت و برنامه‌ریزی در کنار وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی، امورخارجه، نفت، نیرو و همچنین نهادهای دیگری همچونUNDP، تشکل‌های مردمی و دانشگاه‌ها به عنوان اعضای اصلی دراین کمیته حضور داشته‌اند. علاوه برآن، کمیته هماهنگی پروژه (PCC) با حضور مراجع ملی تماس 3کنوانسیون، نماینده UNDP و نیز مرجع ملی پروژه GEF با انجام نشست‌های ماهانه، فعالیت‌های پروژه را تحت نظر گرفته و به هدایت راهبردی و عملیاتی آن پرداخته است.

دبیرخانه طرح براساس سند طرح، فعالیت‌های مطالعاتی مختلفی را برنامه‌ریزی و به اجرا درآورده است. علاوه برآن، برگزاری «کارگاه ملی معرفی و راه‌‌اندازی رسمی پروژه»، و نیز کارگاه‌های موضوعی مرتبط با هریک از کنوانسیون‌ها از جمله اقداماتی بوده‌‌اند که از سوی دبیرخانه مورد پیگیری قرار گرفته‌اند.

مسئولان این طرح معتقدند در همین دوره، وزارت امورخارجه با اعمال مدیریت مستمر، به عنوان یکی از فعالیت‌های جاری مرتبط با جایگاه قانونی خود در زمینه مرجع تماس ملی تسهیلات جهانی محیط زیست (GEF) در کشور، سهم مهمی در پیشبرد اقدامات و در راستای اهداف پیش‌بینی شده، داشته است.  

دستاوردهای مورد انتظار

منطق کلی حاکم بر طرح ارزیابی ظرفیت‌های ملی برای مدیریت جهانی محیط زیست در ایران، ایجاد شرایط و بسترهای مناسب برای سازگار کردن اهداف و فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده با مقتضیات ملی کشورمان است تا از این طریق، مسائل و پرسش‌های مهم موجود از ابعاد ملی به روشنی و دقت تبیین شوند.

در پایان فرآیند ارزیابی، انتظار می‌رود گزینه‌های مناسب برای تهیه برنامه اقدام شناسایی شده و مجموعه‌ای از فعالیت‌ها، پروژه‌ها و نیز اقدامات واقعی برای ‌ازمیان برداشتن تنگناهای موجود بر سر راه توسعه ظرفیت‌ها، تعریف شوند. 

به دنبال تحقق فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده در سند طرح که نتایج آنها به شکل مجموعه‌ای از گزارش‌های مطالعاتی در اختیار قرار دارند، دستیابی به دستاوردهای اصلی مورد نظر تحقق یافته و برای استفاده دستگاه‌های ذی ربط قابل بهره برداری شده‌‌اند.

تهیه سیاهه‌ای از فعالیت‌های پیشین انجام شده و نتایج به دست آمده در ارتباط با اجرای هر یک از کنوانسیون‌های تغییر اقلیم، تنوع زیستی و بیابان‌زدایی در کشور، تحلیل تلاش‌های ایران در زمینه اجرای 3 کنوانسیون از منظر ظرفیت و تنگناهای موجود از جمله دستاوردهای به دست آمده است.

تهیه گزارشی از وضعیت موضوعات میان بخشی مربوط به اجرای کنوانسیون‌ها در ایران،‌ اولویت‌بندی مسائل عمده موجود برای اقدامات اجرایی در آینده و تحلیل تنگناهای مربوط به ظرفیت درزمینه اولویت‌های شناسایی شده از دیگر اقدامات صورت گرفته است.

براساس این طرح شناسایی و تجزیه و تحلیل تنگناهای میان‌بخشی مربوط به مقوله ظرفیت و زمینه‌های بالقوه برای ایجاد هم‌افزایی‌ها صورت گرفته و  راهبردها و برنامه اقدام ملی برای رفع کاستی‌های موجود و توسعه ظرفیت‌های مورد نیاز برای اجرای موفق تعهدات محیط زیستی کشور تدوین شده است.

حمیده سادات‌ هاشمی‌