متان تهران در انتظار توجه‌مسئولان

دربین گاز‌های گلخانه‎ای، متان دومین عامل افزایش گرمایش جهانی در سال‌های اخیر است که به دلیل تنوع منابع انتشار آن دشوار است منشأ دقیق و خاص تولید آن را بگوییم. در گزارشی که ۷آبان۱۴۰۱ از سوی ناسا منتشر شده، توده ابری به اندازه حدودی پنج‌کیلومتر بر فراز جنوب شهر تهران مشاهده شده است.

بر اساس این گزارش، ایران یکی از ۵۰ نقطه شناسایی شده‎ای است که گاز متان را به جو وارد می‏کند. این گزارش در هفته اخیر از جنبه‎های مختلفی مورد بحث و بررسی قرار گرفته، اما هنوز نکات مهمی درباره آن وجود دارد. مواردی که باید از سوی دستگاه‎های اجرایی و سازمان‎های مرتبط پیگیری شود؛ مواردی مثل این که چرا با این که ایران سهم زیادی در انتشار متان و دیگر گاز‌های گلخانه‎ای دارد، هنوز سازوکار‌های سنتی برای دفع پسماند به روز نشده‎ و از فناوری‎های جدید دنیا در ایران خبری نیست. در صورت ادامه این معضل نه تنها وجه جهانی ایران در زمینه انتشار گاز‌های آلوده کننده خدشه‌دار خواهد شد بلکه میزان آلودگی داخل کشور هم افزایش خواهد یافت. این در حالی است که مشکل متان ناشی از پسماند در جهان سال‌هاست با استفاده از آن به شکل بیوگاز تا حد قابل‌توجهی حل شده است.
سازمان ملل در گزارشی اعلام کرده بود که در صورت کاهش گاز متان حاصل از فعالیت‎های انسانی می‎توانیم امیدوار باشیم که خطرات و تهدید‌های جدی ناشی از تغییرات آب‎و‎هوا کاهش پیدا کند، اما حالا با آمار جدیدی که نشان می‎دهد نرخ ورود متان به جو امسال بیشتر از همیشه بوده است. این به معنای افزایش دمای کره زمین است و اگر روند آن متوقف نشود، می‎تواند بر وضعیت آب‌ها خاک، دمای هوا و شرایط موجودات زنده تاثیر بگذارد. در این زمینه کشور ما هم باید با به روز کردن سازوکار دفن‌پسماند، هرچه زودتر سهم خود را از میان کشور‌هایی که در آلودگی و گرم‌تر شدن کره زمین نقش دارند، بپردازد.

آرادکوه دیگر ظرفیت دفن پسماند ندارد
آمار‌های جهانی سال۲۰۲۱ نشان می‎دهد ایران در تولید زباله رتبه ۱۷ جهان را به خود اختصاص داده است. براساس آمار‌های داخلی منتشر شده از سوی سازمان نظارتی جمعیت جهانی (world Population Review) ایران روزانه ۵۸هزارتن زباله تولید می‎کند که بر اساس گفته حبیب راضی، مدیرکل دفتر محیط زیست و خدمات شهری سازمان شهرداری‎های کشور در مصاحبه با ایسنا، از میان این میزان زباله حدود ۷۵ درصد آن دفن می‌شود. نکته قابل توجه این که بخش قابل توجهی از این زباله‎ها به صورت غیراصولی دفن می‌شوند و خسارت زیادی به محیط زیست وارد می‎کنند. از آن‎جا که این زباله‎ها شیرابه‎های سمی و گاز‌های بد بو دارند دفن سنتی آن‌ها هم می‎تواند مشکلاتی را در پی داشته باشد. گرچه متان منشأ‌های دیگری هم مثل تالاب‎ها، دامپروری‎ها و... دارد، اما آنچه در تصویر ناسا از جنوب تهران مشخص است گاز منتشر شده به جایی در نزدیکی منطقه آراد کوه مربوط می‌شود؛ منطقه‌ای که دفن پسماند در آنجا اتفاق می‌افتد. پیام جوهرچی، معاون دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست در گفتگو با ایرنا با اشاره به دشواری کار مکان‌یابی مرکز دفن زباله در تهران، گفته است: «اجازه انتقال پسماند آرادکوه به منطقه‌ای دیگر را هم از رئیس‌جمهور گرفتیم.» او در همان گفت‌و‎گو این طور توضیح داد: «حدود ۶۰ سال است که زباله‌ها در آن مکان انبار می‌شود؛ در واقع تا چند سال پیش مکان مناسبی برای دفن بود، چون خاک رس آن منطقه به گونه است که شیرابه‌ها را در خود حل می‌کرد و خارج از آبخوان شهر تهران بود، اما دیگر ظرفیت آن به پایان رسیده‌است.» بنابراین به نظر می‌رسد باید مکان تازه‌ای برای دفن زباله‌های شهری در نظر گرفته شود و هرچه زودتر به مرحله اجرا برسد، چون حتی بو و میزان آلودگی این منطقه مشام مسافرانی که به سمت فرودگاه بین‌المللی امام خمینی می‌روند را هم آزار می‌دهد. از این رو.
جام‎جم تلاش کرد با معاون دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره برنامه‌ها و اقدامات تازه‎ای که در این زمینه در حال انجام است گفت‎و‎گو کند که متاسفانه پاسخگو نبودند.

حصار قدرتمند متان برای گرما
دکتر حسین آخانی، عضو هیات علمی دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران درباره خطرات متان و تاثیرش در گرمایش جهانی به جام‌جم می‎گوید: «متان ۸۰ برابر بیشتر از دی‎اکسید‎کربن می‎تواند در به دام انداختن گرما موثر باشد، اما مدت زمان باقی ماندنش در جو، از دی‎اکسید‎کربن کمتر است مثلا دی‎اکسید‎کربن برای قرن‎ها در جو می‎ماند، اما مدت تاثیر متان حدودا یک دهه است.» بر اساس اطلاعات منتشر شده در گزارش ناسا، نرخ آزادسازی متان از ایران در هر ساعت ۸۵۰۰ کیلوگرم است این عدد برای کشور ترکمنستان ۵۰ هزار و ۴۰۰ کیلوگرم است. به نظر می‌رسد ترکمنستان به دلیل زیرساخت‎های سنتی نفت و گاز و سوزاندن سوخت‎های فسیلی، این میزان توده متان را روانه جو می‎کند. رابرت گرین محقق اصلی امیت در آزمایشگاه رانش جت ناسا معتقد است امیت مکان‌هایی را شناسایی می‌کند که تا پیش از این کسی فکر نمی‌کرد این مناطق تا این حد در انتشار متان نقش داشته باشند و امیدوار است با شناسایی این مراکز بشود هرچه سریع‌تر در کاهش آلودگی‌ها و بالاتر رفتن دمای کره زمین اقدام کرد، البته این موضوع همکاری کشور‌های مختلف را نیاز دارد.

نفت و گاز بهانه‎‌ای برای توسعه نیافتن
گرچه ورود گاز متان به جو می‎تواند دردسر‌های فراوانی داشته باشد و مشکلاتی را برای کره زمین و به طور کل همه مردم جهان ایجاد کند، اما تقریبا می‎توان گفت همین گاز مضر در بسیاری از کشور‌های پیشرفته دنیا روشی برای تولید انرژی به حساب می‌آید و نه تنها دردسرساز نیست بلکه از آن درآمدزایی هم می‌شود. در واقع تولید گاز متان از زباله‎ها که به اصطلاح بیوگاز گفته می‎شود یکی از روش‎های نوینی است که هم جلوی ورود این گاز به جو را می‌گیرد هم موقع سوختن فقط آب و دی اکسید کربن تولید می‌کند و برخلاف دیگر آلاینده‌ها مونواکسید کربن ایجاد نخواهد کرد. کشور‌های اروپایی معمولا با لوله‎گذاری در مراکز دفن پسماند، متان را هدایت کرده و به عنوان سوخت به مصرف شهری می‌رسانند. سال‌هاست این ایده برای ایران هم مطرح است که با توجه به حجم زباله‌ای که در کشور تولید می‌شود اگر بتوانیم زیرساخت جداسازی متان به عنوان بیوگاز را در اطراف مراکز‌پسماند ایجاد کنیم می‌توانیم مشکل بوی بد و بخشی از آلودگی‌های جوی را از بین ببریم و منبع تازه‌ای برای درآمد داخلی داشته باشیم، اما به دلیل پایین بودن قیمت حامل‌های انرژی مثل نفت و گاز متاسفانه همتی از سمت مسئولان برای این امر وجود ندارد. در ایران تنها یک مرکز داوطلب استخراج گاز متان از پسماند شده، اما سرنوشت آن به گفته جوهرچی در مصاحبه با خبرگزاری ایرنا، روشن نیست، چون بازار فروش ندارد. در واقع کم بودن قیمت نفت و گاز باعث می‎شود حتی اگر زیرساخت‌های استخراج متان از پسماند را هم داشته باشیم، رغبتی برای استفاده از بیوگاز وجود نداشته باشد. نکته مهم اینجاست که تا چه زمانی قرار است مدیریت پسماند در ایران با این روال پیش رود؟ آیا باید منتظر باشیم تا منابع سوخت فسیلی‌مان به طور کامل تمام شود و سپس برای بهره‌گیری از بیوگاز آستین بالا بزنیم؟ آیا نباید از همین حالا برای این موضوع مهم برنامه‎ریزی داشته باشیم؟ آیا هیچ یک از شرکت‎های دانش‎بنیان نمی‎توانند با ایده‌های خلاقانه و کار دانشگاهی، در زمینه عمومی سازی مصرف بیوگاز فعالیت کنند؟ و سوال مهم دیگر این که شهرداری‎ها چه اقدام اجرایی برای به روز کردن فرآیند دفن پسماندشهری دارند؟

«امیت» ابزار ناسا برای سنجش متان در جو
ماموریت بررسی منابع تولید‌کننده گرد و غبار در سطح زمین بر عهده ابزار امیت (EMIT) ناساست که با نقشه‎برداری، اطلاعات ما را از اثرات غبار موجود در آب‎و‎هوا افزایش می‎دهد، اما این تنها توانایی امیت نیست بلکه قادر است از متان موجود در جو هم اطلاعات جمع‎آوری کند. امیت در آزمایشگاه رانش جت ناسا توسعه داده شده و خرداد۱۴۰۱/ ۲۰۲۲به فضا پرتاب شد و فعالیت خود را آغاز کرد. این ابزار پیشرفته، به طور مستمر زمین را رصد می‎کند و اطلاعات به دست آمده را برای استفاده محققان مختلف به یکی از مراکز تحقیقاتی ناسا می‌فرستد. امیت برای نقشه‎برداری، از روش طیف سنجی و تصویربرداری در محدوده تابش فر‎وسرخ استفاده می‎کند. حالا پس از چند ماه رصد و بررسی اطلاعات اولیه‎ای که امیت به دست آورده مشخص شده است که بخش‎هایی از آسیای مرکزی، خاورمیانه و جنوب غربی ایالات متحده آمریکا مراکز انتشار متان در سطح قابل توجه هستند. این که منشا متان در این نقاط سوخت‎های فسیلی است یا پسماند‌های شهری یا زباله‎های هسته‎ای مشخص نیست، اما هرچه هست متان را با نرخ بالایی روانه جو کرده است.