به گزارش جام جم آنلاین به نقل از ستاره ، قالب شعری ترجیع بند، ویژه شعر و ادب فارسی بوده که البته نمونههایی از آن در شعر عثمانی و اردو نیز دیده شده است. مضمون و درون مایه قالب شعری ترجیع بند را بیشتر موضاعات عرفانی، عاشقانه و مدح و ستایش تشکیل داده است. در ادامه بیشتر به جزئیات این قالب شعری میپردازیم
قالب شعری ترجیع بند
ترجیع در لغت به معنای تکرار کردن یا برگرداندن است؛ اما در اصطلاح ادبی، ترجیع بند به قالب شعری گفته میشود که از چند بند تشکیل شده است که با دو مصراعی که قافیه متفاوتی نسبت به بیتهای قبلی دارند، بهم متصل شدهاند.
به دو مصراعی که بعد از هر بند تکرار میشود اصطلاحاً ترجیع بند یا بندگران یا واسطه گفته میشود. این بندها بیتهایی هستند که دارای وزن یکسان و قافیه متفاوت هستند. اما با این وجود کل شعر مضمونی یکسان دارد. برخی از ادیبان معتقدند که بندهای ترجیع بند از تعدادی بیت غزل تشکیل شده است که دارای وزنی یکسان هستند.
قدیمیترین ترجیع بند در دوره سامانی سروده شده است، اما تنها ترجیع بندهای دوره غزنوی به خصوص ترجیع بندهای فرخی سیستانی به جا مانده است. از ترجیع بندهای معروف شعر فارسی هم میتوان ترجیع بند هاتف را نام برد؛ بیت ترجیع آن "که نیکی هست و هیچ نیست جز او ----- وحده لا اله الا هو" است. همچنین میتوان معروفترین و شناخته شدهترین ترجیع بندها را در میان اشعار فرخی سیستانی، اشعار هاتف اصفهانی و اشعار سعدی پیدا کرد.
مضامین قالب شعری ترجیع بند
- ترجیعات سبک خراسانی: مدح و ستایش از وصف طبیعت.
- ترجیعات سبک عراقی: دیدگاههای عاشقانه و عارفانه. از ماندگارترین و معروفترین آثار میتوان ترجیع بند سعدی و ترجیع بند عراقی را مثال زد.
- ترجیعات سبک هندی: ترجیع بندهای عارفانه و طولانی هستند. ترجیع بندهای موجود در اشعار بیدل دهلوی از نمونههای شاخص این نوع ترجیع بندهاست.
انواع ترجیع بند
ادیبان قالب شعری ترجیع بند را به ۳ دسته زیر تقسیم کردهاند:
۱- تمام بیتهای ترجیع یکسان باشد.
۲- بیتهای ترجیع متفاوت باشد، اما قافیههای یکسان داشته باشند؛ به طوری که اگر بیتها را کنار هم قرار دهند یک بند مستقل تشکیل میشود.
۳- بیتهای ترجیع دارای قافیههای متفاوت باشد. بعد از قرن هفتم اینگونه بیتها را ترکیب بند نامیدند.
نکته: در بعضی مواقع که مصراعهای هر خانه هم قافیه باشند به مسمط شباهت داشته و آن مصراعها را نوعی ترجیع بند مسمط یا مسمط میدانند.
شکل و ساختار قالب شعری ترجیع بند
در این قالب شعری، در اغلب موارد بندها از حداقل پنج بیت و حداکثر پانزده بیت تشکیل میشود؛ اما در بعضی مواقع تا بیست بیت هم رسیده است. حداقل تعداد بندها در ترجیع بند دو بوده و تا سی چهار بند نیز رسیده است. وزن شعر ترجیع بند یکسان است، اما هر بند و در بعضی مواقع هر بیت، ترجیع، قافیه جداگانه دارد.
توجه: تعداد بیتهای این قالب شعری کمتر از قصیده و مشابه قالب شعری غزل است.
نکته: طبق قاعده قالب شعری ترجیع بند، تعداد بیتهای بندها باید باهم مساوی باشند، اما در بعضی اشعار مانند ترجیع بند مشهور سعدی، دیده شده که این قاعده رعایت نشده است.
شکل زیر ساختار قالب شعری ترجیع بند است:
------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------#
------------#
------------+ ------------+
------------ ------------+
------------ ------------+
------------#
------------#
قسمتی از ترجیع بند سعدی
ای سرو بلند قامت دوست
وه وه که شمایلت چه نیکوست
در پای لطافت تو میراد
هر سرو سهی که بر لب جوست
نازک بدنی که مینگنجد
در زیر قبا چو غنچه در پوست
مه پاره به بام اگر برآید
که فرق کند که ماه یا اوست؟
آن خرمن گل نه گل که باغ است
نه باغ ارم که باغ مینوست
آن گوی معنبرست در جیب
یا بوی دهان عنبرین بوست
در حلقهٔ صولجان زلفش
بیچاره دل اوفتاده، چون گوست
میسوزد و همچنان هوادار
میمیرد و همچنان دعاگوست
خون دل عاشقان مشتاق
در گردن دیدهٔ بلاجوست
من بندهٔ لعبتان سیمین
کاخر دل آدمی نه از روست
بسیار ملامتم بکردند
کاندر پی او مرو که بدخوست
ای سخت دلان سست پیمان
این شرط وفا بود که بیدوست
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنبالهٔ کار خویش گیرم
در عهد تو ای نگار دلبند
بس عهد که بشکنند و سوگند
دیگر نرود به هیچ مطلوب
خاطر که گرفت با تو پیوند
از پیش تو راه رفتنم نیست
همچون مگس از برابر قند
عشق آمد و رسم عقل برداشت
شوق آمد و بیخ صبر برکند
در هیچ زمانهای نزادهست
مادر به جمال، چون تو فرزند
باد است نصیحت رفیقان
و اندوه فراق کوه الوند
من نیستم ار کسی دگر هست
از دوست به یاد دوست خرسند
این جور که میبریم تا کی؟
وین صبر که میکنیم تا چند؟
چون مرغ به طمع دانه در دام
چون گرگ به بوی دنبه در بند
افتادم و مصلحت چنین بود
بی بند نگیرد آدمی پند
مستوجب این و بیش از اینم
باشد که چو مردم خردمند
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنبالهٔ کار خویش گیرم