به گزارش جام جم آنلاین به نقل از سایت حوزه،در تفکر غربی برای جایگاه عقل در قلمرو دین و شریعت، سه دیدگاه نقل شده است:
1. برخی با برتر دانستن ایمان، می گویند: وحی به انسان اعطا شده تا جایگزین همه معارف - اعم از علوم تجربی و اخلاق و مابعد الطبیعه - شود؟
از آغاز ظهور مسیحیت، همواره اشخاصی افراط گرا در حوزه الهیات به سر می بردند و با فتوا به اصالت وحی می گفتند: چون خدا با ما سخن گفته است، دیگر حاجتی به تفکر عقلی نیست و همت هر کس باید مصروف نیل به رستگاری شود و آن چه دانستنش در نیل به رستگاری ضرورت و اهمیت دارد، در کتاب مقدس مندرج است؟ از این رو، باید شریعت را آموخت، و در آن تامل، و به احکام آن عمل کرد; در این صورت، دیگر حاجت به چیز دیگری، حتی فلسفه نیست.
2. در برابر این تفکر، برخی به اصالت عقل معتقد بودند.
3. بعضی به هماهنگی بین عقل و وحی و عقل و ایمان باور داشتند. آنان می گفتند: ایمان و علم و عقل، دو نوع معرفت متمایز است و هیچ یک جایگزین دیگری نمی شود تا وظیفه او را به عهده بگیرد. از این رو، می گفتند: ایمان به معنای پذیرفتن چیزی است که خداوند آن را وحی کرده است، اما علم به معنای پذیرفتن چیزی است که ما آن را به صورت طبیعی در پرتو نور طبیعی عقل درست می دانیم.

 

«توماس آکویناس » می گوید:
«وحی، واقعیتی است و تنها در قلمرو وحی است که معرفت به خداوند و انسان - که تقدیرش برای رستگاری ابدی وی ضروری است - برای همه آدمیان، اعم از فیلسوف و غیر فیلسوف فراهم می آید; اما این معرفت، خود متشکل از اجزای متفاوتی است که در میان آن ها دو گروه اصلی را باید از هم جدا کرد; گروه یکم، متشکل از تعداد معینی حقایق منزل وحی شده است که درک آن ها به کمک مجرد عقل نیز ممکن است; مانند درک وجود خداوند و صفات ذاتی وی یا درک وجود روح انسانی و فناپذیری آن » . 
وی سپس سؤال می کند که چرا خداوند حقایقی را به انسان وحی کرد که حتی عقل تکوینی هم قدرت درک آن ها را دارد؟ آن گاه در جواب می گوید:
«زیرا فقط معدودی از انسان ها فیلسوف «ما بعد الطبیعه » اند; حال آن که همه انسان ها باید رستگار شوند و خداوند با وحی این حقایق به بشر، هر یک از ما را راسا و بدون واسطه با یقینی کامل و با علمی عاری از هر گونه شائبه، آماده شناخت تمامی حقایق نجات دهنده کرد.»
گروه دوم از حقایق وحی شده، کلیه عقاید ایمانی است که به درستی بیان شده اند; یعنی بخش هایی از وحی که تمامی مراتب عقل انسانی برتر است. او در این باره می گوید: مسائلی مانند «تثلیث » و «تجسد» و «فدیه » از این قبیلند که هیچ نوع تفکر فلسفی وجود ندارد که بتواند دلیل ضروری به نفع حقیقتی از این نوع اقامه کند.
می توان گفت که آکویناس، گزاره های دینی را سه دسته دانسته است:
1. گزاره های خردپذیر; گزاره هایی که، هم عقل آن ها را اثبات می کند و هم می توانند متعلق ایمان قرار گیرند.
2. گزاره های خرد گریز; گزاره هایی که عقل، نه آن ها را اثبات می کند و نه نفی; یعنی عقل در برابر آن ها بی طرف است (معنای خردگریزی، این نیست که علم و عقل از آن می گریزند، ; بلکه نسبت به آن ساکتند و قدرت تحلیل ندارند) . این گزاره ها متعلق ایمان قرار می گیرند.
3. گزاره های خردستیز; گزاره هایی که عقل، دلیلی بر رد آن ها در اختیار دارد. در این موارد است که بین گزاره های دینی و فتوای عقل تعارض رخ می نماید و متکلم درصدد برمی آید با تاویل ظاهر متون دینی، آن تعارض را حل کند.
تقابل بین عقل و ایمان، تقابل بین تعقل و ایمان یا دین و تدین است، نه تقابل عقل و دین; زیرا تعقل و ایمان، دو فعل انسان است; یعنی انسان است که به گزاره های دینی ایمان می آورد تا تعقل کند یا عقل ورزی را مقدم می دارد تا ایمان بیاورد.

در تفکر غربی برای نقش عقل در تبیین نظام های اعتقادی، سه دیدگاه نقل می شود:
1. عقل گرایی حداکثری ; براساس این دیدگاه، برای آن که نظام اعتقادات دینی، واقعا و عقلا مقبول باشد، باید بتوان صدق آن را اثبات کرد و صدق آن را نیز به گونه ای باید روشن کرد که جمیع عقلا قانع شوند. 
2. ایمان گرایی; براساس این دیدگاه، نظام های اعتقادات دینی، موضوع ارزیابی و سنجش عقلانی قرار نمی گیرد. پیروان این دیدگاه می گویند: اگر به وجود خداوند یا کمال نامحدود او و حکمت و علم و قدرت او و هم چنین عشق او نسبت به انسان ها ایمان داریم، در واقع، این امر را مستقل از هر گونه قرینه و استدلال پذیرفته ایم و هرگونه کوششی را که برای اثبات یا انکار عشق خداوند نسبت به انسان ها صورت پذیرد، مردود می دانیم.
3. عقل گرایی انتقادی; بر پایه این دیدگاه، نظام های اعتقادات دینی را می توان و می بایست عقلا مورد نقد و ارزیابی قرار داد; گرچه اثبات قاطع چنین نظام هایی امکان پذیر نیست. در عقل گرایی انتقادی، حداکثر توانایی های عقلی خود را برای سنجش اعتقادات دینی به کار می گیریم و از بهترین براهین برای تایید آن نظام اعتقادی استفاده می کنیم; در عین حال که باید انتقادات عمده وارد شده بر نظام اعتقادی مورد پژوهش را نیز لحاظ کنیم. در این دیدگاه، انسان، اعتقادات را گزینش، و برای اطمینان به فهم دقیق آن تلاش و کوشش می کند و نیز دلایل تایید یا رد آن اعتقاد را بررسی و ارزیابی می کند.

در تاریخ تفکر اسلامی در ارتباط با تبیین نسبت بین عقل و دین یا عقل و ایمان، سه گروه ظهور کرده اند که هر یک نظری خاص داشته اند:

اینان کسانی اند که جمود بر ظواهر دینی را - حتی در اصول اعتقادات - وجهه همت خویش کرده اند و هر گونه تعمق و تدبر یا اندیشه عقلی در معانی دینی را به شدت محکوم و مردود می دانند. برای نمونه، وقتی از «مالک بن انس » معنای استوا در آیه «الرحمن علی العرش استوی » (طه/۵) پرسیده شد در جواب گفت: «الاستواء معلوم والکیفیة مجهولة والایمان به واجب والسؤال عنه بدعة »  یعنی معنای استوا روشن است و کیفیت آن مجهول، و ایمان به آن واجب و سؤال از آن بدعت است.
دقت در سخن یاد شده و نیز توجه به این نکته که اندیشه براساس پرسش استوار است و هرگاه که پرسش اساسی مطرح نباشد، اندیشه واقعی و جدی وجود نخواهد داشت، روشن می سازد که ظاهرگرایان، از ورود هر گونه اندیشه تازه و فکر جدید به صحنه معارف دینی جلوگیری می کنند.

اینان می گویند: همه معارف دینی با عقل درک می شود; چنان که عده ای گفته اند:
«المعارف کلها معقولة بالعقل، واجبة بالنظر العقل و شکر المنعم واجب قبل ورود السمع والحسن والقبح صفتان ذاتیتان للحسن و القبیح » .
یعنی همه معارف در حیطه درک عقل قرار می گیرند و وجوب خرد را به نظر عقل دریافت می کنند و شکر منعم را پیش از آن که فرمانی از ناحیه شرع وارد شود، واجب می دانند و نیکی و بدی، در ذات اشیای نیک و بد ریشه دارد.

این گروه با اعتقاد به هماهنگی بین عقل و شریعت و عقل و نقل می گویند: همان گونه که وحی و شریعت، منبع معرفت انسان است، عقل نیز از منابع معرفت و شناخت انسانی است. هم چنین عقل و وحی و شریعت، هر دو از حقیقت عینی و خارجی گزارش می کند. از این رو، گزارش آن ها هماهنگ با یک دیگر است.

پس از چگونگی طرح عنوان عقل و دین یا عقل و ایمان، در تفکر غربی و اسلامی، باید در این عنوان تصحیحی کرد; زیرا طراح مساله عقل و ایمان می گوید: ایمان، پیوند بین نفس و مطلب است و با برقراری پیوند یاد شده، نفس را مؤمن به آن مطلب می نامند. اگر مطلبی که مورد اعتماد نفس است، علمی و صحیح باشد، ایمان نیز صحیح است، وگرنه آن ایمان را ایمان باطل می نامند و با توجه به این که کار عقل، فهم و درک واقع است، تقابل بین ایمان و عقل معنا ندارد.
هم چنین تعبیر عقل و دین و تقابل بین آن دو صحیح نیست; زیرا دین، مجموعه معارف عقل و نقل است، نه چیزی در برابر عقل. به دیگر سخن، دین را باید از دو راه عقل و نقل اثبات کرد.

1. مراد از عقل، برهان عقلی از منظر برون است; زیرا برهان عقلی از دو منظر برون و درون مورد بحث است. توضیح آن که در همه مواردی که در فلسفه، اخلاق، اصول و فقه از برهان عقلی استفاده می شود، استمداد از برهان عقلی و نگاه به عقل از درون است; ولی در مواردی که سخن از ارزیابی و مقایسه بین عقل و نقل است، نگاه به عقل از بیرون است.
2. اعتبار عقل، کاملا از ملاحظات عاقل جداست; زیرا عقل و برهان عقلی معصوم است; ولی عاقل یعنی حکیم، متکلم، اصولی و فقیه معصوم نیستند. از این رو، نمی توان عقلا، حکما، متکلمان، فقها و... را با انبیا مقایسه کرد; اما چون عقل معصوم است، براهین آن را می توان با مضامین قرآن و روایات ارزیابی کرد، گرچه قداست وحی، هم چنان محفوظ است.
3. چون برهان عقلی، حجت خداست، هر کس با سرمایه های عقلی به سراغ متون مقدس رود، علوم مقدس متراکم نصیب و بهره او می شود، هم از متن نقلی و هم از برهان عقلی. برهان عقلی، همانند دلیل معتبر نقلی، از الهامات الهی است که در ظرف اندیشه بشر تجلی یافته است. بنابراین، چون دلیل عقلی، همتای دلیل نقلی حجت خدا و نیز الهام الهی است، اگر کسی با سرمایه عقلی به سراغ متون مقدس نقلی رود و چیزی را از آن استنباط کند، مانند آن است که به کمک آیه ای معنای آیه دیگر یا به کمک روایتی، معنای آیه ای معلوم شود. از این رو، هیچ یک از این امور از متن نقلی بیگانه نیست.
آری، اگر کسی با استقرای ناقص یا تمثیل منطقی یا انحای مغالطه به سراغ فهم متون مقدس رود، غبار بشریت چون هاله ای بر گرد محتوای مقدس دینی می نشیند و آ نرا غبار آلود می کند.

شناخت عقل - مانند شناخت قرآن - دو بخش دارد; اگر کسی بخواهد به قرآن شناخت پیدا کند، نخست باید از بیرون - یعنی با علوم قرآنی - قرآن را بشناسد; مثلا باید معنای وحی، نزول وحی، آورنده و گیرنده وحی را دریافت کند و مطالبی مانند آن را بداند; آن گاه بحث هایی را که به تفسیر قرآن و تبیین معارف و مفاهیم آن برمی گردد بشناسد.
عقل نیز در دو مقام باید شناخته شود:
1. عقل شناسی و شناخت معرفت عقلی.
2. شناخت قواعد و مفاهیم عقلی.
در مقام یکم، بحث می شود که آیا عقل مجرد است یا نه؟
جایگاه عقل کجاست؟ کاربرد شناخت عقل چه اندازه است؟ آیا عقل مستمع است یا منبع؟ آیا عقل می تواند فتوا بدهد یا نه؟ آیا عقل در علوم برهانی - مانند حکمت، کلام، ریاضی، منطق و بخش هایی از علم اخلاق - توان اقامه برهان قطعی دارد یا نه؟ آیا عقل در علوم تجربی که کارآمدی آن ها غالبا به طمانینه است و برهان منطقی در آن ها بسیار کم است، توان تامین اطمینان را دارد یا نه؟ آیا اطمینان حاصل از علم تجربی حجت است یا نه؟ این ها علوم عقلی است که به عقل شناسی و شناخت معرفت عقلی مربوط است.
در مقام دوم، از قواعد عقلی بحث می شود; مثلا آیا «اجتماع ضدین » یا «اجتماع مثلین » یا «تکلیف ما لایطاق » محال است یا نه؟ هم چنین از قواعد دیگری که مبادی فلسفه و کلام و اصول فقه به حساب می آیند و نیز از قضایای حکمت عملی بحث می شود; قضایایی مانند: آیا ظم و دروغ، قبیح است؟ آیا عدل و انصاف و صدق، حسن است؟
روشن است که پیش از شناخت عقل نمی توان به این قواعد و قوانین عقلی تمسک کرد; چون در واقع، شروع کار از بین راه است. به بیان دیگر، اگر در فن «اصول فقه » در مساله مقدمه واجب، مثلا با تمسک به قاعده عقلی گفته شود که «ما یتوقف علیه الواجب » ، یقینا واجب است، یا گفته می شود که امر و نهی با هم جمع نمی شود، امری عقلی است، و تمسک به قوانین عقل، قبل از تحلیل عقل از بیرون - با این که فی نفسه ممکن است - پیمودن راه از نیمه آن است.
با اهتمام به مطالب گذشته، باید از عقل در سه مرحله بحث کنیم:
1. شناخت عقل.
2. فرق یقین و قطع منطقی با قطع روانی.
3. امتیاز عقل منبع از عقلی که مخاطب فهیمی است; تا روشن شود که فتوای عقل، فتوای دین است و نیز عقل در مقابل نقل است، نه در برابر دین.
از این رو، گفته می شود که عقل و نقل، دو بال دین است; مثلا قرآن بر اصل استقلال امت و کشور تاکید دارد و این استقلال نیز شامل بخش های سیاسی، نظامی فرهنگی و اقتصادی می شود; چنان که عقل به حسن استقلال کشور در ابعاد مختلف فتوا می دهد و زیر بار دیگران رفتن را قبیح می داند. قرآن می فرماید: «و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا» (نساء/141) ; خداوند هرگز بر ضد مؤمنان، برای کافران راه (تسلطی) قرار نداده است. این آیه می فرماید: مسلمانان و مؤمنان باید مستقل باشند و سلطه کافران را بر خود نپذیرند. پس، اصل استقلال به حکم عقل و نقل مطلوب است و چون استقلال به خودی خود، مطلوب است، پیامبر اکرم (ص) به علی (ع) فرمودند: «لئن ادخل یدی فی فم التنین الی المرفق احب الی من ان اسال من لم یکن ثم کان »  ; اگر دستم را تا آرنج در دهان افعی بگذارم (که سراسر سم است) برایم بهتر است تا این که از کسی که نبود و پدید آمد، چیزی طلب کنم; یعنی طلب از غیر خدا بدتر از دست گذاردن در دهان مار سمی است.

امام صادق (ع) نیز فرمودند: «لان تدخل یدک فی فم التنین الی المرفق خیر لک من طلب الحوائج ممن لم یکن فکان »  ; اگر دستت را تا آرنج در دهان افعی و مار سمی قرار دهی، بهتر از حاجت خواستن از کسی است که نبود و سپس به وجود آمد; یعنی از موجودی که در هستی و بقای خود به خداوند نیازمند است.
بنابراین، استقلال را هم دلیل نقلی اثبات می کند و هم دلیل عقلی;  لذا، اگر انبیا از آن سخن گفته اند، برای آن است که آن ها معدن وجود انسان را کندوکاو و گنجینه مستور را شکوفا کردند: «و یثیروا لهم دفائن العقول ».
بنابراین، عقل برهانی منبع دین است و با ملاحظه دلیل معتبر نقلی، فتوایش همان فتوای دین است، مانند دلیل معتبر نقلی که هر آن چه را با ملاحظه برهان عقلی ثابت کند، همان به حساب دین می آید. از این رو، اگر کسی بر خلاف آن چه که برهان عقلی ثابت کرد عمل کند، در معاد محکوم می شود; مثلا اگر به فتوای عقل عملی و با دید کارشناسی، برای استقلال کشاورزی کشور باید از ماشین و کشاورزی مکانیزه استفاده شود و نیز برای تامین آب آن، باید سدی بتونی احداث گردد، اما افرادی عمدا مخالفت کرده، سد خاکی ساختند و بیت المال را در این جهت صرف کردند، محکمه عدل اسلامی آنان را محاکمه، و محکوم می کند و در قیامت نیز چنین شخصی محکوم، و معذب است.