گام پنجم هسته ای ایران؛ سناریوهای محتمل

با شروع تحریم های ایالات متحده در دو بازه زمانی سه ماهه و شش ماهه علیه ایران، این کشور اعضای اتحادیه اروپا را تهدید کرد که اگر به تعهداتشان در قبال ایران مطابق برجام عمل نکنند، واکنش مناسبی نشان خواهد داد.

فشارها و تهدیدهای ایران منجر به شکل‌گیری ساز و کارهای مالی نظیر اس پی وی و اینستکس شد که به زعم ایران صرفا بر روی کاغذ باقی ماند و نتوانست چند خواسته ایران را برآورده سازد. خواسته‌های ایران از اروپا شامل ادامه مناسبات اقتصادی و مالی کشورها و شرکت های اروپایی با ایران، امکان فروش نفت ایران و امکان تداوم مبادلات مالی ایران با جهان بود که توسط اعضای باقیمانده در برجام برآورده نشد.

در سالگرد خروج آمریکا از برجام ایران اعلام کرد که پس از یک سال صبر راهبردی مطابق بند ۳۷ برجام و به دلیل خروج آمریکا از برجام و برآورده نشدن تعهدات کشورهای اروپایی کاهش تدریجی تعهدات خود در برجام را آغاز خواهد کرد و در فرجه ‌های ۶۰ روزه این گام‌ها را برخواهد داشت. در گام اول ایران محدودیت‌های مربوط به نگهداری ذخایر اورانیوم غنی شده و آب سنگین را کنار گذاشت.

در گام دوم ایران از محدودیت‌های مربوط به سطح غنی سازی اورانیوم و اقدامات مربوط به مدرن سازی راکتور آب سنگین اراک عبور کرد. در گام سوم گسترش و شتاب بخشی به فعالیت‌های تحقیق و توسعه هسته ای سازمان انرژی اتمی و بر اساس نیازهای فنی بدون رعایت تعهدات برجامی در پیش گرفته شد؛ و سرانجام در گام چهارم ایران در آبان ماه ۱۳۹۸ تزریق گاز به سانتریفیوژها در فوردو را آغاز کرد و سانتریفیوژها را در این سایت هسته‌ای که قرار بود مطابق برجام صرفا به فعالیت‌های پژوهشی اختصاص یابد مجددا فعال نمود. گام چهارم ایران در واقع خط قرمزهای اروپا را پشت سر گذاشت. لذا اروپایی ها قبل از برداشتن گام چهارم ایران شروع مکانیسم ماشه و بازگرداندن تمامی تحریم‌های قبلی شورای امنیت و اتحادیه اروپا را مطرح کرده و خواستار توقف این گام شدند.

سرانجام این کشمکش ها نزدیک شدن به موعد برداشتن گام پنجم کاهش تعهدات هسته ای توسط ایران در دی ماه ۱۳۹۸ می باشد. با نزدیک شدن به این موعد زمانی مجددا تهدید ایران و متقابلا تهدید اروپا به شروع مکانیسم ماشه فعال شده است. اینک سوالی که مطرح می باشد آن است که گام پنجم ایران چه خواهد بود و چه واکنشی را در پی خواهد داشت؟ سناریوهای مختلفی درمورد گام پنجم مطرح می باشد.

از جمله متوقف ساختن اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی. مطابق برجام مقرر شد که ایران پروتکل الحاقی را پذیرفته و به تصویب مجلس شورای اسلامی برساند. همچنین قرار شد ایران قبل از این فرایند پروتکل الحاقی را به صورت داوطلبانه اجرا نماید. اینک متوقف کردن این اجرای داوطلبانه می‌تواند سناریوی محتملی برای گام پنجم کاهش تعهدات باشد. متوقف کردن اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای را محدودتر خواهد ساخت و بازرسان آژانس در بازرسی از اماکن و تاسیسات رسمی و غیررسمی ایران با محدودیت های بیشتری مواجه خواهند شد.

به نظر می رسد برداشتن این گام باعث تشدید رویکرد تقابلی اروپا و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با ایران شود. با توجه به آغاز فعالیت مدیرکل جدید آژانس و تمرکز وی به صورت قاطع و عادلانه در قبال پرونده هسته ای ایران به نظر می رسد تحقق این سناریو بر گزارش‌های آتی مدیر کل جدید و تصمیمات شورای حکام آژانس تاثیر قابل ملاحظه ای خواهد گذاشت.

سناریوی بعدی گام پنجم ایران می‌تواند افزایش میزان غنی سازی اورانیوم به وسیله ایران باشد. با توجه به اینکه میزان غنی‌سازی اورانیوم در برجام 3.67 تعیین شده و ایران در گام چهارم از این مرز عبور کرد؛ شاید افزایش میزان غنی سازی تا ۲۰% اقدام بعدی ایران باشد. به لحاظ فنی امکان اجرایی کردن این تهدید وجود دارد. شاید هم ایران بخواهد هر دو مورد فوق یعنی متوقف کردن اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی و افزایش میزان غنی‌سازی اورانیوم تا ۲۰% را عملیاتی نماید. به نظر می‌رسد این اقدام و یا هر دو اقدام به طور همزمان حساسیت بیشتر طرف اروپایی و آژانس و حتی ایالات متحده را هم برخواهد انگیخت.

سناریوی بعدی گام پنجم ایران می‌تواند خروج از ان‌ پی ‌تی باشد. به نظر می‌رسد با توجه به اینکه این اقدام فراتر از برجام بوده و به طور کلی مسیر پرونده هسته‌ای ایران را تغییر خواهد داد ضعیف ترین سناریو تلقی می شود. قطعا ایران کماکان به دنبال حرکت در چارچوب برجام است و قصد ندارد به طور رسمی و علنی خروج از برجام را اعلام نماید لذا بعید به نظر می‌رسد که بخواهد این مسیر را انتخاب کند.

در نهایت می‌توان برداشته شدن گام پنجم ایران با توجه به سیر وقایع و نحوه انتظار از عملکرد اروپا به وسیله ایران را حتمی و قطعی تلقی کرد. این گام به هر صورت یک مرحله دیگر در پرونده هسته‌ای ایران خواهد بود که اروپا را به ایالات متحده نزدیک تر خواهد ساخت. قطعا اروپایی ها با نزدیک شدن تدریجی به امریکا و دور شدن از ایران فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت کلیه تحریم های شورای امنیت و اتحادیه اروپا علیه ایران را تسریع خواهند نمود. گام های هسته‌ای ایران به منظور اعمال فشار بر اروپا به جهت انجام تعهداتشان در برجام در قبال ایران بود اما به نظر می‌رسد این گام‌ها نظر ایالات متحده و ترامپ را بیشتر تامین خواهد کرد.

دکتر اردشیر سنایی- استاد دانشگاه