لذت خدمت

آن‌طور که از اسناد و مدارک موجود بر می‌آید ایجاد تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در حوزه اماکن متبرکه بعد از تکمیل بنای صحن عتیق توسط شاه‌عباس صورت گرفته و ظاهرا ایجاد سیستم منظم برای رسیدگی به اموری مانند نذورات، امکانات رفاهی زائران، مرمت و توسعه بناها و... ایجاب می‌کرده تا تشکیلاتی در قالب کشیک‌ها شکل بگیرد، یعنی اولین هسته خادمان حرم مطهر.
سادات؛ نخستین متولیان خدمتی
آن‌طور که مدیر امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی بیان می‌کند، اصطلاح کشیک به مجموعه خادمان، فراشان، دربانان، کفشبانان و موذنانی اطلاق می‌شد که در مدت معین در داخل صحن‌ها و رواق‌های حرم مطهر مشغول خدمت بودند و خدمت آنها معطوف به اموری همچون تنظیف، تعمیر و تطهیر اماکن متبرکه می‌شده است.
ابوالفضل حسن‌آبادی با اشاره به قدمت خدمت در این آستان مقدس می‌گوید: حرم مطهر در قرون اولیه ساده و متشکل از بارگاهی کوچک بود که در ساعات خاصی از روز توسط کلیددار درب‌های حرم گشوده می‌شد. اداره این مجموعه ساده و سِمَت کلیدداری آن با نقبای سادات بود. در آن برهه به علت عدم تمکن مالی و نبود تشکیلات اداری، سرپرستی حرم بیشتر جنبه معنوی داشت و بزرگان سادات در هر دوره به دلیل برخورداری از موقعیت اجتماعی و مذهبی آن را در اختیار داشتند.
به گفته مدیر امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، به طور دقیق مشخص نیست از چه زمانی کشیک‌ها در اماکن متبرکه شکل گرفته‌اند، اما با توجه به اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی احتمالا شکل‌گیری منسجم کشیک‌ها از سال ۱۰۱۰ ق به بعد بوده است.
حسن‌آبادی می‌گوید: آن‌طور که از محتوای کلی اسناد بر می‌آید، تا اواخر دوره صفویه بنای کشیک‌ها بر سه نوبت بوده و در اواخر دوره صفویه تعداد آنها به پنج کشیک افزایش یافته است و هر کشیک متشکل از یک سرکشیک، خادم‌باشی و تعدادی خادم، فراش، کفش‌بان، دربان و موذن بوده و تحویل کشیک‌ها به کشیک بعدی طی مراسم خاص معنوی و با رعایت مسائل اداری انجام می‌شده است.
وی یادآور می‌شود که از میان کارکنان کشیک، خدام نسبت به بقیه از مراتب بالاتری برخوردار بوده‌اند و بعد از آن فراشان، کفش بانان و دربانان قرار داشته‌اند؛ کفش‌بان‌باشی، دربان‌باشی و خدام در داخل حرم مطهر، فراشان در رواق‌های اطراف حرم، دربانان در صحن‌ها، کفش‌بانان در کفش‌داری و موذنان به هنگام اذان در مناره انجام وظیفه می‌کردند و کشیک‌نویس نیز مسوول ثبت وقایع هر کشیک بوده است.
انحصار موروثی شکست
حسن‌آبادی یکی از ویژگی‌های مشاغل اماکن متبرکه را موروثی بودن آنها ذکر می‌کند و می‌گوید: سمتی که برای فرد از سوی شاه تأیید می‌شد، جنبه مادام‌العمری داشت و بعد از آن به پسر بزرگ وی یا یکی از نزدیک‌ترین افراد به ارث می‌رسید. اما از سال ۱۳۱۴ به بعد و پس از واقعه مسجد گوهرشاد، روش تشکیلات قدیمی اماکن متبرکه به طور کامل کنار نهاده شد و سیستم موروثی خدمت در آستان قدس محدود شد و به‌ویژه انحصار مناصب مانند سرکشیک و خادم باشی از دست خانواده‌های قدیمی بیرون آمد.
وی با اشاره به این‌که احتمال می‌رود از ۱۱۲۴ به بعد سه کشیک تبدیل به پنج کشیک شده باشد، ادامه می‌دهد: این روند تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی همچنان ادامه داشت، اما بعد از آن و به‌دلیل گسترش اماکن متبرکه و وضع قوانین جدید از جمله باز بودن درب‌های حرم در طول شبانه‌روز که پیش از آن فقط در لیالی متبرکه باز بود، تعداد کشیک‌ها به هشت کشیک افزایش یافت و پیرو آن شمار کارکنان هر کشیک نیز اضافه شد.
ایجاد 32 پست خدمتی
حالا بعد از گذشت قرن‌ها از به وجود آمدن نخستین تشکیلات خدمتی در آستان قدس نه تنها تحولی در جامه و کلاه خادمان ایجاد شده، بلکه وظایف آنها نیز متحول گشته و تشریفات و آیین‌های خاصی به منظور بزرگداشت شعائر مذهبی و شکوه و عظمت دربار ولایت‌مدار حضرت رضا(ع) به وجود آمده است؛ آیین‌هایی همچون آیین غبارروبی، نقاره‌نوازی، مراسم صفه، مراسم تحویل کشیک، مراسم جاروکشی صحن‌ها و... که به یک رسم نمادین تبدیل شده و بیشتر به عنوان یک سنت شناخته می‌شود تا یک فریضه روزانه.
امروز برای خدام، ۳۲ نوع خدمت تعریف شده که در پنج گروه خادمان، فراشان، دربانان، کفشداران و حفاظ تقسیم‌بندی می‌شود. آنها برای شناسایی و نظم در تشکیلات هر کدام لباسی با رنگی متفاوت از دیگر گروه‌ها به تن دارند؛ به عنوان نمونه کفشداران، خادمان و فراشان لباده و شلوار سیاه رنگ بر تن دارند، دربانان بر خلاف آنان کت‌وشلوار مشکی می‌پوشند و کلاه هم دارند و اگر در ورودی صحن‌ها بایستند، عصای نقره هم به دست می‌گیرند.
با گسترش اماکن متبرکه و افزایش رواق‌ها و صحن‌های جدید، استفاده از نیروی انسانی بیشتر برای نظم‌بخشی و مدیریت اماکن جدید ضروری بود؛ بر این اساس دسته‌ای با عنوان «خدمه و خادمیار» به این منظور در زمره خدمتگزاران رضوی اضافه شد که این افراد در بخش‌های مختلف به نیروهای رسمی و استخدامی آستان قدس کمک می‌کنند.

اکرم صاحب علم

ایران