سرنــخ مرگ ماهی‌ها

هزاران سال است که ساحل‌نشینان ایران معاش خود را از راه صیادی تامین می‌کنند، اما هیچ زمانی مثل امروز جمعیت گونه‌های آبزی چه در شمال و چه در جنوب کشور در معرض خطر قرار نگرفته است. اتفاقی که به گفته کارشناسان، علت آن را باید در گسترش صید غیرمجاز در پهنه‌های آبی کشور جست‌وجو کرد.
این نکته‌ای است که محمدرضا فاطمی، کارشناس محیط‌زیست دریایی نیز در گفت‌وگو با جام‌جم روی آن دست می‌گذارد و تاکید می‌کند امروزه صید بی‌رویه مهم‌ترین عامل تهدیدکننده جمعیت آبزیان کشور است. او در این زمینه از صید ترال به عنوان مخرب‌ترین نوع صید برای تنوع زیستی گونه‌های آبزی یاد می‌کند و توضیح می‌دهد تاثیر این صید روی کاهش جمعیت آبزیان بسیار بیشتر از صیادی سنتی است. صیدی که از نظر این کارشناس، نوعی نسل‌کشی دریایی است که به صورت سازمان‌یافته و غیرقانونی در پهنه‌های آبی جنوب کشور انجام می‌شود.
البته صید ترال تنها مدلی از صیادی نیست که به صورت غیرقانونی در کشورمان رواج دارد. امروزه با وجود این که ذخایر آبزیان کشور به شدت کاهش یافته و حتی تعدادی از گونه‌های آبزیان ایران در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) به عنوان گونه‌های در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند، اما هنوز هم در شمال و جنوب کشور افرادی پیدا می‌شوند که حاضرند برای خوشایند مشتریان خود این گونه‌ها را به صورت غیرمجاز صید کنند.
این را محمد محیسنی، عضو هیات علمی دانشگاه لرستان به ما می‌گوید و تاکید دارد امروزه نمود عینی رواج این مساله را می‌توان در بازارهای محلی فروش ماهی در شمال و جنوب کشور به وضوح مشاهده کرد. بازارهایی که به گفته او، حتی بسیاری از گونه‌های در معرض خطر نیز به راحتی در آنها خرید و فروش می‌شود و نهادهای حکومتی مثل سازمان محیط‌زیست و شیلات نیز توان عملیاتی کافی برای جلوگیری از این مساله را ندارند.
آب‌های خالی از حیات
حتی اگر رواج صید غیرمجاز را مهم‌ترین عامل کاهش ذخایر آبزیان کشور بدانیم، بازهم نمی‌توان از تاثیر آلودگی‌های دریایی روی کاهش جمعیت گونه‌های آبزی چشم‌پوشی کرد. آلودگی‌هایی که به صورت پساب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی وارد پهنه‌های آبی شمال و جنوب کشور می‌شود و زندگی آبزیان را تهدید می‌کند.
فاطمی در این‌باره معتقد است با این که شاید حجم پسابی که از کارخانه‌ها و زمین‌های کشاورزی وارد آب دریاها می‌شود، کمتر از پساب‌های شهری و خانگی باشد، اما این دسته از پساب‌ها به علت ماهیت آلاینده‌هایی که دارند، تاثیر بسیار مخرب‌تری روی زندگی جانداران دریایی می‌گذارد. این کارشناس محیط‌زیست دریایی اوضاع آلودگی پهنه‌های آبی ایران بخصوص دریای خزر را بحرانی توصیف می‌کند و می‌گوید: بیشتر از ده سال است که کارشناسان درباره آلودگی آب دریای خزر هشدار می‌دهند. آلودگی‌هایی که بی‌گمان تاثیر بسیار زیادی روی کاهش جمعیت آبزیان این دریا گذاشته است، اما با وجود این که همه این مساله را می‌دانند، هنوز هم بحث لزوم تصفیه پساب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی در شمال کشور جدی گرفته نمی‌شود.
او علت اصلی این بی‌توجهی را سوء مدیریت مسؤولان شهرهای شمالی و اتلاف منابع مالی اختصاص‌یافته در این زمینه عنوان می‌کند و توضیح می‌دهد کشور ما در سال‌های گذشته برای ساخت تصفیه‌خانه در شهرهای رشت، انزلی، بابل و ساری از بانک جهانی وام گرفته، اما بسیاری از تصفیه‌خانه‌هایی که بنا بود در این شهرها ساخته شود، هنوز به بهره‌برداری نرسیده است.
از سویی دیگر، در دهه‌های گذشته آلودگی‌های نفتی نیز به‌خصوص در آب‌های جنوب کشور، تاثیر مخربی روی حیات گونه‌های دریایی این منطقه داشته است. روزانه میلیون‌ها بشکه نفت از سوی همه کشورهای حاشیه خلیج فارس از این پهنه آبی استراتژیک استخراج می‌شود و در بسیاری از موارد، ساخت تاسیسات نفتی در این منطقه با ایجاد آلودگی همراه بوده است؛ به‌گونه‌ای که با مشاهده تصاویر ماهواره‌ای موجود از دهه‌های گذشته تا امروز به خوبی می‌توان به تاثیر توسعه این تاسیسات بر گسترش تدریجی لکه‌های نفتی روی خلیج فارس پی برد.
جایی برای بچه‌ماهی‌ها نیست
علاوه بر رواج صید غیرمجاز و گسترش آلودگی‌های دریایی، می‌توان از تخریب زیستگاه‌های طبیعی آبزیان به‌عنوان یکی دیگر از عوامل اثرگذار بر کاهش جمعیت گونه‌های دریایی یاد کرد. در این زمینه باید توجه داشت که بیش از 80 درصد ماهیان دریای خزر در مصب رودخانه‌های متصل به این دریا تخم‌ریزی می‌کنند و بقای نسل آنها وابسته به این است که ماهی‌های مولد در هنگام فصل تخم‌ریزی بتوانند از دریا وارد رودخانه شوند، اما امروزه از بین رفتن زیستگاه‌های این آبزیان به دلایل مختلفی چون سدسازی، کاهش حجم آب و ساخت‌وساز غیرمجاز در حریم و بستر رودخانه‌های شمال کشور، باعث شده است که مهاجرت از دریا به رودخانه برای ماهی‌های مولد دشوارتر از گذشته شود.
فاطمی ضمن بیان این نکات، استحصال زمین از آب‌های جنوب کشور را نیز به‌عنوان مهم‌ترین عامل تخریب زیستگاه‌های جانداران دریایی خلیج فارس و دریای عمان معرفی می‌کند و می‌گوید: امروزه در مناطق صنعتی جنوب بعضا بین 500 تا 2000 متر در دریا پیشروی کرده‌اند و با از بین بردن خورها، بستر لازم برای تخم‌ریزی و رشد ماهیان تازه متولدشده را از بین برده‌اند. همچنین در سال‌های گذشته آب‌سنگ‌های مرجانی خلیج فارس که جزو غنی‌ترین بسترها برای تخم‌ریزی ماهیان هستند، در اثر آلودگی دریا و تغییرات اقلیمی به‌شدت آسیب‌دیده و ظرفیت آنها برای ایجاد بستر مناسب برای زاد و ولد گونه‌های دریایی کاهش یافته است.
محیسنی، عضو هیات علمی دانشگاه لرستان نیز در این‌باره معتقد است، تخریب زیستگاه‌های مناسب برای تخم‌ریزی و تولید مثل آبزیان چه در خلیج فارس و دریای عمان و چه در دریای خزر، تاثیر قابل‌توجهی روی کاهش جمعیت گونه‌های جانوری در این پهنه‌های آبی گذاشته است. باید توجه داشت که زندگی بسیاری از مردم در طول 5800 کیلومتر خط ساحلی ایران به طور مستقیم یا غیرمستقیم وابسته به تنوع زیستی دریاهاست؛ بنابراین هرچه ذخایر گونه‌های آبزی کشور کاهش یابد، شرایط برای زندگی جوامع محلی در مناطق ساحلی نیز دشوارتر می‌شود که این موضوع ممکن است سبب روی‌آوردن بعضی از ساحل‌نشینان به مشاغل غیرقانونی یا مهاجرت آنها به کلانشهرها شود. بنابراین کاهش جمعیت آبزیان علاوه بر خسارات زیست‌محیطی، می‌تواند آسیب‌های اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی جبران‌ناپذیری برای کشور در پی داشته باشد و از این جهت باید این مساله را بیش از پیش جدی گرفت.

اوضاع بحرانی گنجینه‌های خزر
روند فزاینده کاهش جمعیت آبزیان در سال‌های اخیر سبب شده بسیاری از گونه‌های آبزی کشور در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) قرار گیرند.فهرستی که متشکل است از گونه‌های جانوری آسیب‌پذیر، در معرض خطر انقراض و بحرانی که در آن گونه‌هایی همچون فیل‌ماهی یا بلوگا، تاسماهی ایرانی یا قره‌برون، تاسماهی روسی یا چالباش، شیپ یا تاسماهی شکم‌برهنه و ازون‌برون یا سوروگا نیز دیده می‌شود. گونه‌هایی که همه از جمله ماهیان خاویاری دریای خزر هستند و به تنهایی بیش از 90 درصد خاویار جهان را تامین می‌کنند. اما نکته قابل توجه درباره این گنجینه‌های دریای خزر این است که صید بی‌رویه آنها در دهه‌های گذشته، جمعیت همه این گونه‌های جانوری در وضعیت بحرانی قرار داده است.
البته بیش از یک دهه است که برداشت تجاری ماهیان خاویاری دریای خزر طبق توافق کشورهای حاشیه این دریا ممنوع شده و این کشورها متعهد هستند که تنها برای بازسازی ذخایر و انجام تحقیقات، این دسته از ماهیان را آن هم به صورت محدود برداشت و به این صورت به تقویت ذخایر خاویاری خزر کمک کنند.
بنابراین عمده خاویاری که امروز در بازارهای داخلی و جهانی به فروش می‌رسد، از ماهیان خاویاری پرورش‌یافته به دست می‌آید. طبق اعلام مسؤولان سازمان شیلات ایران نیز سال گذشته حدود سه تن خاویار در ایران تولید شد که از این میان، حدود یک و نیم تن آن به کشورهایی چون امارات متحده عربی، اسپانیا، ایتالیا، بلژیک و دیگر کشورهای اتحادیه اروپا صادر و بقیه در کشورمان مصرف شد.

محمدحسین خودکار
جامعه