از شهریــار اسطــوره نساختم

ورود به عرصه تحلیل و مستندسازی درباره چهره‌های فرهنگی و ادبی معاصر بعضا تبعات و هزینه‌های سنگینی دارد، شما چطور اصطلاحا ریسک این قضیه را پذیرفتید و به‌رغم هزینه‌های سنگینی که برای شما وجود داشت، به این موضوع ورود کردید؟
در رابطه با پرتره سازی در مستند باید بگویم که در آن حتما باید حریم خصوصی شخصیت‌ها (اعم از سیاسی، فرهنگی، مذهبی، ورزشی و...) حفظ شود و ملاحظاتی دارد که کار فیلمساز را مشکل می‌کند. در واقع نزدیک شدن به حریم شخصی افراد و این‌که چه مسائلی را بازگو کنی و چه مسائلی را نکنی سخت است. در ارتباط با استاد شهریار از آنجا که شاعر بودند کشمکش‌هایی در ارتباط با ایشان نزد ادبا وجود داشت. با این توضیح که بعضی از ادبا معتقدند روز درگذشت استاد که به عنوان روز ملی شعر و ادب فارسی در تاریخ ثبت شده، درست نیست. چون طبق معیارهای ادبی و فنی خودشان، استاد شاعر ملی ایران نیستند.
چرا این نظر وجود دارد؟
ببینید من فیلمساز هستم و محقق این مستند، شخصی بودند فعال در حوزه ادبیات. در نهایت از برآیند تحقیقاتم به نظرم رسید که بعضی از ادبا شاید به لحاظ تعصبی، شاید فنی و غیره استاد را شاعری ملی نمی‌دانند، اما محور اصلی من در مستندم ملی بودن استاد شهریار است. به همین دلیل در این مستند سراغ شخصیت‌های شاخص ادبی از جمله یوسفعلی میرشکاک، سلیم نیساری، میرجلال‌الدین کزازی، حسین اسرافیلی، علیرضا قزوه و بسیار ادیب دیگر از ایران و کشورهای هندوستان، جمهوری آذربایجان، بنگلادش و تاجیکستان رفتم و آنها بر ملی بودن استاد صحه گذاشتند.
به هر حال داستان شهریار برای خیلی از ادبا در حکم یک قضیه حیثیتی است و فکر می‌کنم کار شما اولین کاری است که به صورت مستقل درباره ایشان ساخته شده. البته قبلا سریال «شهریار» به کارگردانی کمال تبریزی هم درباره ایشان ساخته شده که انتقاداتی هم از طرف فرزندانشان به آن وارد بود!
البته من هم مستندم را مستقل کار نکردم و صدا و سیمای مرکز تبریز آن را تولید کرده و من فیلمنامه‌نویس، کارگردان و تهیه‌کننده آن بودم. البته این مستند به پیشنهاد من ساخته شد و من شاید کمی هم به دلیل حس ناسیونالیستی که دارم، دوست داشتم فیلمی راجع به ایشان بسازم. البته فارغ از بحث آذری بودن، زندگی استاد شهریار واقعا جای کار هم داشت. ابوالفضل علی‌محمدی هم به عنوان محقق و راوی این مستند یکی از چهره‌های برجسته ادبیات ایران و آذربایجان شرقی محسوب می‌شوند و به جرات می‌گویم که فیلم من کاملا طبق مستندات حقیقی ساخته شده. سریال شهریار کاملا متفاوت از مستند من است. مستند پرواز تا بی‌نهایت محورهای گوناگونی از ایشان را مدنظر قرار می‌دهد که حتی پسر استاد (هادی بهجت تبریزی) جزو گفت‌وگو‌کننده‌های آن است. در حقیقت من خانواده استاد را هم در جریان ساخت فیلم قرار دادم و در بخش‌های زندگی شخصی و خانوادگی به آنها هم مراجعه کردم. خوشبختانه خانواده استاد از این مستند راضی بودند و نسبت به چند و چون آن اعتراضی نداشتند.
و البته خیلی‌ها معتقدند که شما در روند مستندتان، شهریار را تبدیل به یک اسطوره کردید!
من به عنوان مستندسازی که در حوزه‌های گوناگون کار کرده ام، احساس کردم در حوزه ادبیات نسبت به استاد شهریار کم‌کاری شده. به عنوان یک فیلمساز آذری‌زبان این دین را بر گردن خود می‌دیدم که در این مسیر گام بردارم. ضمن این‌که همان‌طور که گفتم زندگی پر فراز و نشیب استاد پرداخت عمیق‌تری را نسبت به آن می‌طلبید. من شهریار را اسطوره نکردم. ایشان نه تنها اشعاری به زبان آذری، بلکه اشعار و غزلیاتی به زبان فارسی هم سروده‌اند که جزو ماندگارترین و شاخص‌ترین‌های این عرصه محسوب می‌شود. استاد طی مدت حیات‌شان دوره‌های مختلف تاریخی، از مشروطه گرفته تا انقلاب اسلامی را دیده بودند و تجربیات ارزشمندی داشتند. مجموع آنچه بر ایشان گذشته بود شخصیت و زندگی‌شان را به گونه‌ای خاص کرده بود. ایشان با آن ساده‌زیستی و گوشه‌نشینی و شکسته‌نفسی که در گفتار و رفتارشان داشتند امکان هر بزرگنمایی را از خود می‌گرفتند و اصلا شاید همین ویژگی هایشان بود که ایشان را از خیلی‌ها متمایز می‌کرد.
و نکته اینجاست که با وجود این‌که زندگی شهریار فصول تاریخی مختلفی را شامل می‌شود، اما در روند پیگیری مستند مخاطب احساس خستگی نمی‌کند!
این مستند از زبان ابوالفضل علی‌محمدی به عنوان راوی روایت می‌شود و من تصمیم گرفته بودم فیلم از دیدگاه من، زندگی استاد را به مخاطب نشان دهد و به دقت پیوند موضوعات را رعایت کردم که مخاطب حس شروع، میانه و پایان را کاملا درک کند و دچار پراکندگی ذهنی نشود.
به نظرم همین دقت در جزئیات باعث شده فیلم نگاهی همه جانبه به زندگی ایشان داشته باشد و به‌خصوص برای نسل‌های بعدی هم کاربرد داشته باشد. شما خودتان به گروه سنی مخاطبان فیلم هم فکر کرده بودید؟
مخاطب من مخاطب عام بود. پیام فیلم من را هر کسی با هر شغل و جایگاهی می‌تواند به‌خوبی دریافت کند.
در واقع مستندی ساختید که در تاریخ به عنوان سند باقی خواهد ماند.
بله، همین‌طور است.
خودتان کدام شعر شهریار را بیشتر دوست دارید؟
من شعر «خان‌ننه» را از ایشان بسیار دوست دارم. استاد در کودکی مادربزرگ‌شان را از دست می‌دهند و این شعر را در وصف مادربزرگ‌شان می‌سرایند که واقعا حال و هوای کودکی را برای آدم زنده می‌کند.
امروز ماحصل کارتان را چطور می‌بینید؟
به نظرم کار خوبی انجام دادم که بازخورد مناسبی هم بین مخاطبان داشته. این مستند کاری تحقیق است که گروه حرفه‌ای برای آن وقت گذاشتند. خوشحالم که استاد شهریار نه تنها در داخل، بلکه در خارج از مرزهای ایران هم شناخته شده هستند. از مهم‌ترین آثار شهریار منظومه حیدر بابایه سلام (سلام به حیدر بابا) است که از شاهکارهای ادبیات ترکی آذربایجانی به شمار می‌رود. شعر «حیدربابا»ی ایشان، امروز به چند زبان ترجمه شده و همین نکته نشان از اهمیت و جایگاه شایسته ایشان دارد و در نهایت امیدوارم مراسم روز بزرگداشتی درخور شان ایشان برگزار شود.

ساناز قنبری

سینما