یک شب آتش در گلستانی فتاد!

ناشر کتاب: 20 سال در حوزه بوده‌ام عرب‌ستیز نیستم

انتشارات «فرهنگ مردم» در اصفهان را بیشتر به کتاب‌هایی که در حوزه کودکان منتشر کرده می‌شناسیم، اما حالا مرتضی ثابت‌قدم که مدیر این انتشاراتی است به جام‌جم می‌گوید هم خودش علاقه‌مند به ادبیات فارسی است و هم چند تایی کتاب در این حوزه منتشر کرده است. با او درباره «گلستان امروز»، کتابی که دو سال پیش در انتشارات متبوع او منتشر شده و حالا سر و صدا به پا کرده حرف زده‌ایم.
شما را بیشتر به کتاب‌هایی که برای کودکان منتشر کرده‌اید می‌شناسیم، اما حالا کتاب «گلستان امروز»تان محل بحث شده است.
کدام بحث؟
شما خودتان گرایش و علاقه‌ای به ادبیات فارسی دارید و کتابی در این حوزه جز گلستان امروز منتشر کرده‌اید؟
بله، خودم علاقه‌مند هستم و در «فرهنگ مردم» هم چند تایی کتاب شعر و چند کتاب درباره ادبیات منتشر کرده‌ایم. علاوه بر این، کتابی مرجع هم منتشر کرده‌ایم که برای 12 هزار لغت غیرفارسی که استفاده می‌کنیم، معادل فارسی پیشنهاد کرده است. کتاب، حاصل سال‌ها تحقیق جواد دانشیار است و میرجلال‌الدین کزازی مقدمه آن را نوشته است.
شما خودتان کتاب گلستان امروز را کارشناسی و برای انتشار انتخاب کرده‌اید یا برای کتاب‌هایی از این دست کارشناس دارید؟
وقتی جناب صدری کتاب را برایم آورد، دیدم جالب است. واژه‌های قدیمی از ذهن مردم دور شده است و کسی آنها را به یاد نمی‌آورد. گلستان هم از این دست لغات دارد. دیدم استاد بدون لطمه‌زدن به ساختار نثر و حتی به وزن شعرها، معادل‌های فارسی را آورده است. آقای سامع هم که استاد زبان و ادبیات فارسی است و پیش از این سال‌ها ممیز اداره کل ارشاد اصفهان بوده آن را خواند و پیشنهاد کرد منتشرش کنیم.
حالا انتقادهایی را که در این چند روزه درباره کتاب منتشر شده، خوانده‌اید؟
نه. اتفاقا نویسنده کتاب همیشه به من می‌گوید چرا این کتاب هیچ بازتابی نداشته است!
انتقادها به این است که مگر سعدی خودش بلد نبوده متنش را کاملا به فارسی بنویسد که حالا یک محقق زبان فارسی بیاید و متنش را از لغات «تازی»، «بپیراید»؟
این حرف‌ها من را یاد قرآن فارسی می‌اندازد که چند سال پیش محل بحث بود. آن قرآن، آمده بود و فقط ترجمه را منتشر کرده بود.
خب این مقایسه درست به نظر نمی‌رسد. آن کتاب، ترجمه بود، نیامده بود متن را ویرایش کند.
قصدم مقایسه نیست. می‌خواهم هدف مترجم آن کتاب را بگویم. من با ایشان در این باره صحبت کردم و گفتند که می‌خواستند قرآن بیشتر خوانده شود و اگر هم خوانده می‌شود فهمیده شود. ادبیات کهن ما هم چنین ماجرایی دارد؛ واقعا فکر می‌کنید بین بچه‌های ما دیگر کسی پیدا می‌شود که حافظ‌پژوه یا مثنوی‌پژوه از آب دربیاید؟ در همه خانه‌های ما سعدی هست، اما آیا کسی آن را از طاقچه برمی‌دارد، بخواند؟ کتاب گلستان امروز هم سعی کرده، سعدی را نوجوان‌ها به‌راحتی بخوانند.
خب اگر نویسنده کتاب گلستان امروز مثل دیگر محققانی که نسخه‌هایی از متون کهن برای سهل‌خوانی نوجوانان فراهم می‌آورند و توضیحات و تعلیقات را در حواشی ذکر می‌کنند عمل می‌کرد، این هدف، کاملا دریافتنی بود. اما به نظر می‌رسد استفاده از واژه «پیراسته» در عبارت «پیراسته از واژه‌های تازی» در روی جلد، کمی توهین‌آمیز هم هست. انگار که زبان عربی، چیزی است که زبان فارسی باید از آن پیراسته شود.
قصد این کتاب، مطلقا عربی‌زدایی نبوده است.
آیا ممیزان وزارت فرهنگ و ارشاد به‌راحتی برای این کتاب مجوز انتشار صادر کردند؟
نه. اتفاقا آنها هم خواستند چند اصلاحیه اعمال شود.
اصلاحیه‌ها احتمالا ناظر بر احتمال این‌که این کتاب به عرب‌ستیزی و عربی‌زدایی بزند، نبود؟
نه! فهرستی در ده محور برای ما فرستادند که 9 محور آن ایرادهای فنی بود. چند اصلاحیه صورت گرفت و چند مورد هم حذف شد، اما آن آخری این بود که نگویید تازی. آقای صدری زیر بار این نرفت و در نهایت کتاب منتشر شد.
یعنی ارشادی‌ها می‌گفتند این توهین‌آمیز است یا فقط بر سر لغت «تازی» بحث داشتند؟
فقط می‌گفتند به جای تازی بنویسید عربی!
به نظر شما نویسنده این کتاب به دنباله‌روی از سنت عرب‌ستیزی و عرب‌زدایی از زبان فارسی می‌تواند متهم باشد؟
مطلقا. من خودم 20 سال در حوزه علمیه تحصیلات حوزوی داشته‌ام و کتابی را با این نیت منتشر نمی‌کردم. خود آقای صدری علاوه بر این‌که سال‌ها معلم و استاد دانشکده ادبیات فارسی بوده، عربی درس داده و به این زبان مسلط است.

نویسنده کتاب گلستان امروز از دلایل نوشتن این اثر می‌گوید
فقط خواستم جوان‌ها هم بخوانند

جمال صدری، از آن خاک‌خورده‌های ادبیات فارسی است؛ 76 سال دارد و سال‌ها در دبیرستان‌های اصفهان و دانشگاه‌ها ادبیات فارسی تدریس کرده است و از این رو، برای خیلی از اصفهانی‌های علاقه‌مند به کلمه، عزیز و شریف است. ما خلاف انتقادهایی که به شیوه فارسی‌سازی او از گلستان سعدی شده، معتقدیم فارسی او، از ساختار گلستان خارج نیست و اتفاقا درست و بجاست، اما خب در اساس کار او بحث داریم؛ بحثی که خواستیم با خود او هم در میان بگذاریم، اما استاد این روزها حال خوشی ندارد و به‌سختی حرکت و صحبت می‌کند. نخواستیم زیاد مزاحمشان شویم و به یکی دو سؤال اکتفا کردیم. از او پیش از تلاشی که برای فارسی‌سازی گلستان سعدی کرده، کتاب‌هایی چون «آهنگ‌شناسی و سنجش آن با عروض سنتی» و «آهنگ شناسی شعر فارسی» و نیز چند کتاب کمک‌آموزشی مثل «خودآزمون و خودآزمایی ادبیات عمومی کنکور سراسری دانشگاه‌ها با پاسخ تشریحی» و... منتشر شده است.

جناب صدری، شما انتقادهایی را که این روزها به شیوه کارتان در کتاب «گلستان امروز» وارد شده، شنیده‌اید؟
نه، اگر منتشر شد برای من بفرستید.
البته می‌دانید که این روزها کمتر انتقادی منتشر می‌شود؛ صرفا در فضای مجازی و در واقع در هوا رها می‌شود. اما بگذارید برایتان بگویم؛ می‌گویند شما چرا باید متنی را که جزو بدنه تاریخ ادبیات فارسی است دستکاری کنید و چرا عربی‌زدایی کرده‌اید؟
کاری که من کرده‌ام عرب‌ستیزی نیست. در پیشگفتار هم گفته‌ام که چرا این کار را کرده‌ام.
در پیشگفتار گفته‌اید برای نوجوان‌ها و جوان‌ها این کار را کرده‌ام تا به بهانه سخت‌بودن متن گلستان آن را کنار نگذارند و بخوانند.
قصدم همین بوده و نباید این را پای عربی‌زدایی گذاشت. اینها با هم فرق دارد.
[یکی از انتقادها را که ادبیات چندان محترمانه‌ای ندارد برایش می‌خوانم و می‌گوید:] لازمه نقد درست، ادب نقاد است و دیگر این‌که دلایل قوی باید و معنوی، نه شعاردادن و توهین‌کردن. به جای فحاشی دست کم پیشگفتار را دقیق بخوانند. این‌که گفته‌اند: «این کار نمونه نادانی و تعصب نسبت به میراث فرهنگی ایران و زبان و ادب فارسی است»، اولا هدف «گلستان امروز» به‌کارگرفتن زبان امروز است که دانشجو و دانش‌آموز و ... بفهمند و به نکته‌های پندآموز سعدی پی ببرند نه این که در «قاعی بسیط» یا «شعب جبل» سرگردان بمانند.
ثانیا در زمینه «دستکاری در نظم و نثر دل‌انگیز فارسی» باز هم سفارش می‌کنم پیشگفتار کتاب را بخوانید و سخنان سعدی را با دستکاری‌شده آن مقایسه کنید و ببینید سعی شده تا حد ممکن از شیوه گفتار سعدی دور نشویم و چنین نیز شده است. به امید نقد بی‌کینه و همراه با دلیل.

یک مخالف برای سنت عربی‌زدایی از فارسی

سنت عرب‌ستیزی و به فراخور آن دفاع کورکورانه از سره‌نویسی و عربی‌زدایی، قامت بلند و عرض قطوری دارد. بسیاری از روشنفکران عصر معاصر به‌خصوص پس از استقرار مشروطه بر هیزم این آتش دمیده‌اند. در عین حال هستند کسانی که این رویکرد افراطی را برنمی‌تابند و تلاش دارند تا نگاه‌شان به این مقوله، از منطق‌های درست‌تری برخوردار باشد. یکی از اهالی کلمه که با عربی‌زدایی از زبان فارسی موافق نیست، محمدرضا اصلانی است؛ یکی از اولین شاعران «موج نو»، فیلمسازی با ایده‌های خلاق و پژوهشگری دقیق در ادبیات و هنر.
او در این باره می‌گوید: «من هیچ مخالفتی با زبان عربی ندارم و اتفاقا مخالف مسأله عربی‌زدایی از زبان فارسی هستم. آن هم یک دستاورد برای زبان فارسی است. در ضمن این کلمات دیگر عربی نیستند؛ عرب نمی‌گوید استقبال. خیلی از کلماتی که امروز استفاده می‌کنیم ساخته خودمان است و اصلا مستعمل عرب‌زبان‌ها نیست. کلماتی است که ما با قواعد عربی ساختیم که آن قواعد هم ابونصر فراهی‌ها وضع کرده‌اند. از طرف دیگر خاصیت زبان ، گسترش یابی است، خاصیتش محدود شدن، عقب رفتن یا کم شدن نیست.»
البته شاید بگویید اصلانی درباره زبان فارسی امروز صحبت می‌کند و این چه ربطی به کاری دارد که جمال صدری با کتاب گلستان، به عنوان یکی از نماینده‌های فارسی دیروز صورت داده، اما در این باره به یک نکته می‌شود اشاره کرد. این‌که صدری ادعا کرده گلستانش، گلستان امروز است. بنابراین به باور اصلانی، فارسی امروز مخلوط به لغاتی از عربی است که عرب‌ها دیگر چندان از آنها بهره نمی‌برند، بنابراین عربی به نظر نمی‌رسند که نیازی به فارسی‌سازی‌اش باشد.
اصلانی همچنین می‌گوید: «ما با این گستره به امپراتوری زبانی خودمان اضافه کردیم و حالا آیا درست است که بخش‌هایی از این امپراتوری زبانی را از دست بدهیم؟»

صابر محمدی

ادبیات و هنر