توسعه فناوری متولی می‌خواهد

ضمن تبریک سالروز تأسیس جهاد دانشگاهی خدمت شما و همکارانتان، از آنجا که در سال گذشته شاهد تغییرات گسترده و پرنوسانی در شرایط اقتصادی کشور بوده‌ایم، آیا تغییری در روند مأموریت‌های جهاد‌دانشگاهی نیز ایجاد شد؟
از آنجا که جهاد دانشگاهی همواره به عنوان بازویی برای ترویج علم و رفع نیازهای فناورانه کشور مطرح بوده است، ما همواره تلاش کرده‌ایم دستاوردهای جهاد را به عنوان گره‌گشای یکی از مشکلات موجود در وزارتخانه‌ها یا نهادها و کاملا هدفمند ارائه دهیم. بنابراین طرح‌های جهاد معمولا طرح‌های کوچکی نیستند که هزینه آن با بودجه‌های محدود جهاد قابل تأمین باشد و حتما باید از ابتدا کارفرمای آن مشخص شود تا کار بر اساس منابع مالی متناسب به درستی پیش برود.
بر اساس تجربه‌ای که از سال‌های پیش داشتیم، همواره قانع کردن مسؤولان و مدیران برای بهره‌برداری از فناوری‌های داخلی و توانمندی‌های فناوران ایرانی بسیار زمان‌بر و سخت‌‌تر از دستیابی به خود فناوری است؛ به طوری که خود این مرحله بین سه‌تا ده سال زمان نیاز دارد. در این زمان طولانی ممکن است شرایط اقتصادی و کاری در کشور تغییر پیدا کند به‌ویژه در شرایط کنونی که با نوسانات اقتصادی در کشور مواجه هستیم.
اعمال تحریم‌های اخیر آمریکا اگرچه از اساس نادرست و ناعادلانه است و کشور را با چالش‌هایی مواجه کرده، اما از سوی دیگر این امکان را برای تولید داخلی فناوران داخلی فراهم آورده که بتوانند به بهترین شکل توانمندی‌هایشان را بروز دهند و دیده شوند.
این یعنی فناوران کشور از همیشگی‌بودن شرایط تحریم استقبال می‌کنند؟
قطعا بهتر بود مسؤولان و مردم ما در شرایط پیش از تحریم به فناوری‌های داخلی رومی‌آوردند تا تولیدکنندگان ما بدون دغدغه تأمین مواد اولیه و تجهیزات مورد نیاز محصول خود را تولید کنند. شرایط تحریم سرعت دستیابی به محصول و فناوری را کند می‌کند و معمولا کارفرمایان این موضوع را در نظر نمی‌گیرند. برای مثال در یکی از پروژه‌هایمان برخی تجهیزات مورد نیاز به دلیل کاربرد ثانویه در صنایع نظامی، توقیف شدند و مجبور شدیم طراحی را به صورت کامل تغییر دهیم. این به معنی از دست‌دادن زمان و تأخیر در تحویل محصول است. باوجود این از آنجا که پیش از این فرصت کافی به فناوران داخلی داده نمی‌شد، شرایط کنونی این فرصت را فراهم آورده که مسؤولان صدای فناوران داخلی را بشنوند.
رهبر انقلاب همواره تأکید بسیار زیادی بر استفاده از توانایی‌ جهادگران کشور در حوزه علوم و فناوری داشته و دارند حتی در دیدار اخیرشان با ائمه جمعه نیز از جهاد دانشگاهی به عنوان یکی از مجموعه‌های جوان و پرتوان کشور برای رفع نیاز از بیگانگان یاد کردند. برنامه جهاد برای بی‌اثرکردن شرایط تحریم چیست؟
یکی از بهترین راهکارها برای گذر موفق از شرایط تحریم و بی‌اثر کردن تلاش دشمنان برای عقب نگه داشتن ایران، قطعا باور توانایی‌های خودمان برای بومی‌سازی و ایجاد فناوری‌ها و محصولاتی است که ما را به سایر کشورها وابسته کرده است. من معتقدم در حال حاضر ظرفیت کافی برای بروز این خودکفایی در فناوران کشور وجود دارد. جهاد دانشگاهی همان‌گونه که در گفت‌وگوی سال پیش با جام‌جم مطرح شد، آمادگی کامل برای رفع نیازهای فناورانه وزارتخانه‌ها و نهادها به صورت مأموریت‌محور را دارد. اما با وجود این هنوز هیچ وزارتخانه یا نهادی برای ایجاد مأموریت و نیازی که دارد به جهاد مراجعه نکرده است. به همین دلیل از رهبر انقلاب تقاضای دیدار کردیم تا بتوانیم دستاوردها و توانمندی‌های جهاد را خدمت‌شان ارائه کرده و درخواست کنیم که با توجه به ظرفیت بالای جهاد نیازهای کشور را به صورت مأموریت به جهاد دانشگاهی واگذار کنند.
این امکان در سوم آبان 97 فراهم شد که نتیجه آن بسیار مثبت بود و فناوری‌ها مورد تأیید و تشویق ایشان قرار گرفت. ایشان در این جلسه دستور دادند با وزارتخانه‌ها و سازمان‌هایی که می‌توانیم فناوری مورد نیازشان را تأمین کنیم تعامل داشته باشیم تا تمام نهادها از این دستاوردها استفاده کرده و از توانمندی‌های جهاد آگاه شوند. از سوی دیگر فهرستی از فناوری‌هایی که جهاد می‌تواند در جهت رفع وابستگی کشور فراهم کند نیز از ما خواسته شد. بر این اساس فهرست 31 طرح فناورانه در سه حوزه پزشکی، فنی و مهندسی وکشاورزی خدمت رهبر انقلاب ارائه شد که پس از تأیید، بودجه مورد نیاز آنها از محل صندوق توسعه ملی مصوب شد و در حال حاضر چهار ماه است منتظریم تا بانک مرکزی این بودجه را به جهاد دانشگاهی اختصاص دهد.
پس از این دیدار تغییری در روند مراجعه نهادهای دولتی به جهاد دانشگاهی ایجاد شد؟
پس از این دیدار، تماس‌ها و جلساتی را با برخی وزارتخانه‌ها و نهادها مانند وزارت نفت، وزارت جهاد کشاورزی، آموزش و پرورش، بنیاد مستضعفان و ستاد اجرایی فرمان امام برگزار کردیم که نتایج مثبتی داشته و همکاری‌هایی با وزارت نفت، بنیاد مستضعفان و ستاد اجرایی فرمان امام برای استفاده از فناوری‌های تولید شده در جهاد و همچنین اعلام نیاز برای بومی‌سازی‌های فناوری‌های مورد نیازشان در حال شکل‌گیری است. اما هنوز تا خودمان مراجعه نکنیم و توانمندی‌ها و دستاوردهایمان را اعلام نکنیم نهادها به ما مراجعه نمی‌کنند.
به علاوه سرعت تصمیم‌گیری در کشور پایین است. شاید به این علت که هنوز اهمیت فناوری به عنوان راه‌حل پایه‌ای نیازهای کشور به درستی مشخص نشده است. تأمین ارز برای کالاهای مصرفی ساده‌تر است تا تأمین ارز برای رفع مشکلات فناوری‌های پایه‌ای که می‌تواند وابستگی کشور را به مراتب کاهش دهد. با توجه به ماهیت توسعه فناوری، دستیابی به هر دانش فنی و تولید فناوری جدید امری زمان‌بر است، اما از سوی دیگر، در دنیا فناوری‌ها با سرعت بسیار زیادی در حال توسعه هستند. بنابراین اگر بخواهیم با تعلل در تصمیم‌گیری این موضوع را به تعویق بیندازیم، ممکن است زمانی به فناوری دست پیدا کنیم که تاریخ مصرف آن گذشته است.
مهم‌ترین دغدغه حوزه فناوری در شرایط کنونی را چه می‌دانید؟
در سال‌های اخیر با توجه به اهمیت روزافزون فناوری نسبت به گذشته، نیاز هست تا توجه ویژه‌‌ای به این امر داشته باشیم. فناوری در کشور متولی مشخصی ندارد در حالی که به‌شدت در این مورد احساس نیاز می‌شود. اگرچه در مصوبه سال 83 این متولی‌گری به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری سپرده شده است، اما با توجه به ماهیت دانشجویی و آموزشی این وزارتخانه و نقشی که در تولید علم و تربیت نیروی انسانی متخصص دارد، عملا مجال پرداختن کافی به مساله فناوری در این وزارتخانه فراتر از سطح آزمایشگاهی وجود ندارد. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز بیشتر در تولید فناوری و نشان‌دادن اهمیت توسعه فناوری دانش‌بنیان نقش دارد، اما توان اجرایی کافی برای جلوگیری از واردات فناوری‌های تولید شده در کشور را ندارد. در حال حاضر جای خالی متولی تولید و کاربردی کردن فناوری به طور جدی در کشور احساس می‌شود. اگر متولی مشخصی برای توسعه فناوری کشور وجود داشت، در حوزه‌های گوناگون نیازسنجی می‌شد، ماموریت به صورت مشخص به نهادی مانند جهاد که ظرفیت تولید فناوری را دارد، واگذار می‌شد؛ سپس زمانی که فناوری مورد نیاز تأمین می‌شد، سازمان‌ها ملزم به بهره‌برداری از آن بودند. نه این که فناوری موجود را همچنان از خارج از کشور وارد کنند. برای دستیابی به این موضوع نیاز است وزارتخانه‌ای به صورت مجزا یا نهادی مانند معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور با قدرت اجرایی کامل مسؤولیت تولید و کاربرد فناوری در کشور را به‌عهده بگیرد و در برابر دولت، مجلس و مردم پاسخگو باشد.
از سوی دیگر مشکل تأمین منابع مالی نیز از دغدغه‌های اساسی این روزهای فناوران کشور است. پیشتر معمولا از سرمایه‌گذارهای خارجی استفاده می‌شد که البته تأمین سرمایه از منابع خارجی خودش از عوامل جلوگیری‌کننده از تحقق کامل استقلال در زمینه فناوری بود؛ زیرا کشور سرمایه‌گذار معمولا در شروط خود تولیدکننده را مجبور می‌کرد تا از تجهیزات ساخت کشور خودش استفاده کند و به همین دلیل تجهیزات و زیرساخت‌های مورد نیاز برای توسعه یک فناوری در کشور فراهم نمی‌شد. در حال حاضر باید به فکر راهکارهایی باشیم که بتوانیم حجم بالای نقدینگی در کشور را به سمت تولید و ایجاد ارزش افزوده هدایت کنیم.
در یک سال اخیر جهاد دانشگاهی چه فناوری‌هایی را برای رفع بخشی از نیازهای فناورانه کشور ارائه کرده است؟
جهاد دانشگاهی نیروی متخصص و توانایی دستیابی به دانش فنی در مورد فناوری‌های گوناگونی را دارد و در حال حاضر در مواردی که خودش احساس کرده نیاز کشور است در حال توسعه فناوری است. در آذر 97 با حضور معاون اول و معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور از ده طرح فناورانه جهاد دانشگاهی رونمایی شد. البته ما بیش از ارائه محصول به دنبال مأموریت گرفتن و بستن قراردادهای جدید فناورانه هستیم.
یکی از فناوری‌هایی که در جهاد تولید شده درخصوص پاکسازی میادین حفاری نفتی بود. در این دستاورد در قالب تجهیزات کاملا مکانیزه که با کامیون به محل مورد نظر قابل حمل است، پس از جداسازی نفت و مایعات نفتی به صورت قابل استفاده، با تزریق نوعی باکتری نفت‌خوار به محوطه آلوده به نفت تجزیه ذرات نفت باقیمانده و تولید نوعی کمپوست در خاک ممکن می‌شود. با جلسات متعدد توانستیم شرکت فلات قاره را متقاعد کنیم از این فناوری برای رفع آلودگی در دو‌محوطه بزرگ حفاری خود استفاده کند.
از دیگر موفقیت‌های جهاد در یک سال گذشته، توافق با وزارت نفت برای نمک‌زدایی از نفت‌های استخراج شده است که دانش فنی آن را جهاد دانشگاهی به دست آورده بود. قرارداد ساخت کارخانه نمک‌زدایی تأیید شده و به‌زودی منعقد خواهد شد. همچنین قرارداد دیگری برای توسعه دانش فنی ساخت هفت نوع مته‌ حفاری چاه‌های نفت داریم که تاکنون چهار نوع آن ساخته شده و سه مورد از آنها به مرحله آزمایش در حفاری رسیده‌اند.
مهم‌ترین خواسته جهاد دانشگاهی از مسؤولان چیست؟
مسؤولان ارشد اجرایی، توانمندی‌های کشور را باور کنند و شروع توسعه فناوری‌ها را به تأخیر نیندازند تا بتوانیم با حداکثر توان کشور در حوزه‌های گوناگون به توانایی کافی دست پیدا کنیم. بدون شک ما توانایی دستیابی به دانش فنی فناوری‌های موجود در دنیا را داریم، به شرطی که زمان را هدر نداده و هزینه مورد نیاز برای توسعه آن را انجام دهیم. باید پیش از هرچیزی همه باور کنند تولید فناوری نقش پایه‌ای در توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و مقاومتی خواهد داشت. از سوی دیگر یکی از بهترین روش‌های صدور انقلاب به سایر کشورها و ناامید کردن دشمنان این است که صاحب دانش و فناوری باشیم و حتی آن را به سایر کشورها صادر کنیم. اقتصاد دانش‌بنیان و توان دفاعی قدرتمند متکی به فناوران داخلی مهم‌ترین نشانه‌های قدرت انقلاب خواهد بود.
جهاد دانشگاهی به دنبال این است که مأموریت توسعه دانش فنی مورد نیاز برای زنجیره کامل صنعتی در حوزه‌های مختلف به آن واگذار شود. برای توسعه داخلی صنعت باید تلاش کنیم دانش فنی کل زنجیره صنعت مورد نیاز را به صورت داخلی توسعه دهیم، در غیر این صورت زمانی که صنعتی بر مبنای تجهیزات، مهندسی پایه و مواد خارجی توسعه پیدا کند، همچنان وابسته خواهد بود. در حال‌حاضر در حوزه ریلی، آب‌شیرین‌کن‌ها، صنعت کانی‌های فلزی مانند مس، آلومینیوم و فولاد به صورت کامل آمادگی توسعه دانش‌فنی پایه و دانش مورد نیاز برای ساخت تجهیزات این صنایع را داریم. ما در این موارد ظرفیت‌های بخش‌های مختلف کشور را ارزیابی کرده‌ایم و می‌توانیم با مدیریت آنها این صنایع را در کشور به صورت کامل توسعه دهیم. در مجموع سال آینده و سال بعد از آن را با اجرای 31 طرح فناورانه و با توافقات خوبی که با معاونت علمی و فناوری برای تأمین بودجه مورد نیاز برای برخی از این طرح‌ها صورت گرفته، سال‌های تحول کشور در حوزه فناوری می‌دانیم و امیدواریم با تلاش همه بخش‌ها بتوانیم به این مهم دست یابیم.

نیازهای پایه‌ای برای احیای فناوری در کشور

به گفته رئیس جهاد دانشگاهی، یکی از نیازهای اساسی در حوزه فناوری بحث ارزیابی فناوری و ایجاد آزمایشگاه‌های مرجع است. وی در این خصوص به جام‌جم می‌گوید: وجود گواهی‌های رسمی برای محصولات فناورانه کمک می‌کند تا کارفرما با اطمینان خاطر بیشتری از محصول استفاده کند، از طرفی اگر محصولی مورد تأیید نباشد، باید در جهت ارتقای کیفیت خود تلاش کند. همچنین زمانی که محصولی باکیفیت و مطابق استانداردهای جهانی در کشور تولید می‌شود، براساس اقتصاد مقیاس قوانینی وضع شود که با تعرفه‌های گمرکی بالاتر، امکان رقابت سالم میان محصول تولید داخل و نمونه خارجی را فراهم کند تا خرید محصول داخلی با کیفیت برای مصرف‌کننده به‌صرفه‌تر باشد.
دکتر حمیدرضا طیبی در خصوص مشکلات اقتصادی کنونی به دنبال تخصیص ارز یارانه‌ای به حوزه واردات کالا می‌افزاید: یکی دیگر از مواردی که این روزها گریبانگیر فناوران است، اختصاص ارز دولتی به واردکننده‌هاست. به عقیده من در شرایط کنونی تخصیص یارانه بیش از آن که کمک‌رسان باشد، موجب ایجاد فساد در سازوکارهای دولتی شده است. شاید بهتر باشد که قیمت ارز یکپارچه شود که تناسب بازار به شکل بهتری برقرار شود تا تولید کننده اگر مجبور می‌شود با قیمت بالاتری مواد اولیه تهیه کند و محصول گران‌تری تولید کند، محصولش همچنان نسبت به نمونه‌های وارداتی صرفه اقتصادی داشته باشد. البته نگرانی از افزایش قیمت‌ها و افزایش فشار به مردم کاملا بجاست اما در دنیای امروز با وجود پیشرفت‌های گسترده در زمینه فناوری اطلاعات، بررسی سطح زندگی افراد جامعه و اختصاص یافتن یارانه و کمک‌هزینه به اقشار کم‌درآمد کار دشواری نخواهد بود.

عسل اخویان طهرانی

دانش