هنر کودکانه اما چشم‌نواز

قطاعی در لغت به معنی بریدن و قطعه کردن است و قطاع به هنرمند قطاعی گفته می‌شود. قطاعی یا قطعه کردن کاغذ یکی از رشته‌های ظریف و دقیق هنری است که در آن هنرمند پس از طراحی روی کاغذ، نقش را با قیچی یا کارد مخصوص از میان کاغذ در می‌آورد و روی زمینه رنگی می‌چسباند.
تاریخچه قطاعی: استاد یحیی ذکاء، در کتاب «هنر کاغذبری در ایران» هنر قطاعی را برای کشور چین می‌داند. او در کتابش نوشته است: «نویسنده و هنرشناس چینی «آ. یین» بر آن است که کهن‌ترین نوشته‌ای که در آن از کاغذبری یادی رفته، از روزگار خاندان سونگ (سده 10 تا 13 میلادی) است. لیک خود او پیدایش این هنر را در آغاز تاریخ چین می‌گذارد و آن را با سوزن‌دوزی (امبرودری) همبسته و همراه می‌داند. زیرا در آن شکل‌ها و نقش‌هایی به کار می‌رود که با نمونه‌های بریده، همانند است و عقیده او بر آن است که این نمونه‌ها بایست برپایه الگوی سوزن‌دوزها، درروزگار «هان» (سده سوم پیش از میلاد تا سده سوم بعد از میلاد) که کاغذ هم در همان زمان اختراع گردید پیدا شده باشد.» قطاعی پس از چین، همراه با سایر دستاوردهای ابریشم وارد ایران می‌شود و پس از ایران به عثمانی و بعد لهستان، فرانسه، سوئیس و آمریکا می‌رود و در هر کشوری بسته به فرهنگ و ذوق هنری، ظاهری مستقل و هویت متفاوتی به خود می‌گیرد. قطاعی در ایران از قرن نهم هجری قمری شروع شد. قبل از این زمان، در هیچ کتاب و نوشته‌ای از قطاعی یاد نشده و نمونه‌هایی از آن هم دیده نشده است. رواج و گسترش قطاعی در ایران‌زمین در شهرهای هرات، تبریز و شیراز بوده است. اگر در بسیاری از کشورها، قطاعی در تصویرسازی به اوج رسیده است در ایران مسیر متفاوتی را در پیش گرفت. در ایران هنر قطاعی، بیشتر در خدمت هنر کتاب‌آرایی و کتاب‌سازی است.
ابزارهای کار:‌ ابزارهای هنر قطاعی، اندک هستند. کاغذی، ساده یا رنگین، مقراض یا قیچی، کارد کوچک و گزن‌های مخصوص پوست‌بری به نام شفره، قلم‌های فلزی مختلف نوک تیز و برنده، پیش‌تخته و پیش‌تخته و مقوا از جمله وسایل هنر قطاعی است.
روش کار: قطاع، ابتدا نقش را روی کاغذ طرح می‌زند. طرح می‌تواند خطاطی، اشکال هندسی و اشکال دیگر باشد. بعد از آن، با نوک تیز قلم‌های فلزی که نوک آنها کوچک و بزرگ هستند، طرح از کاغذ جدا می‌شود. استادکار این کار را با ظرافت انجام می‌دهد، آن‌قدر ظریف که تمام نقش از قالب طرح جدا شود. قطاع نقش‌های بریده شده را روی یک صفحه کاغذی دیگر که رنگ متفاوتی دارد، می‌چسباند. یحیی ذکا در روش کار می‌نویسد: «کاغذبری یکی از رشته‌های ظریف، دقیق و زیبای هنری است که در آن هنرمند پس از طراحی روی کاغذ ساده یا رنگین، نقش را با مقراض یا کارد مخصوص آنچنان با دقت و ظرافت از میان کاغذ در‌می‌آورد که شکل اصلی خود را کاملا نگاه می‌داشت و با چسباندن آن بر زمینه‌ای به رنگ دیگر، خود را همچون قطعه‌ای خوش یا نقاشی ‌زیبا نشان می‌داد.»
کاربرد: قطاعی اغلب در دایره هنرهای مخصوص در کتاب‌آرایی قرار می‌گیرد و در حاشیه‌بندی، تجلید و در کل در کتاب‌آرایی و همه هنرهایی که با کاغذ و نقوش تزئینی سر و کار دارد، کاربرد دارد. در بسیاری از قرآن‌ها و دیوان‌های قدیمی، از آغاز کتاب تا به انتها، از هنر کاغذگری استفاده می‌شود. در برخی کتب دستنوشت قدیمی صفحات ابتدایی و پایانی را با نقوشی که از برش‌های کاغذ طراحی شده بود، تزئین می‌کردند. شاید مشهورترین کتاب قطاعی که در حال حاضر در موزه‌ها وجود دارد، مربوط به قرآن کریمی است که امروز در کتابخانه سرکاری رامپور هندوستان نگهداری می‌شود. تمام حرف‌ها، آیات و سوره‌های این قرآن از کاغذهای بریده شده تشکیل شده که روی زمینه سرخ رنگی چسبانده شده است.

لیلا شوقی
خبرنگار