انتشار جهانی دوتار

این یعنی به همان اندازه که ثبت جاذبه‌های تاریخی و طبیعی یک کشور به عنوان آثار ملموس در میراث جهانی، مهم است و باارزش، ثبت آثاری که دربردارنده سنن، آیین و آداب و رسوم، دانش‌ها و ورزش‌های بومی و موسیقی سنتی و محلی هم می‌شود نیز مهم است و حافظ میراث فرهنگی و تمدنی یک سرزمین. تاکنون 13 اثر ناملموس کشورمان به ثبت جهانی رسیده که آخرین‌هایش، ثبت «چوگان‌بازی سوار بر اسب همراه با روایتگری و موسیقی» و «هنر ساختن و نواختن کمانچه» بود که سال گذشته در فهرست بهترین‌های یونسکو قرار گرفتند. نشست میراث جهانی ناملموس هر دو سال یک‌بار برگزار می‌شود و مسؤولان سازمان میراث فرهنگی کشورمان برای نشست آینده که قرار است پاییز امسال (2019) برگزار شود، پرونده «مهارت‌های دستی ساختن و نواختن دوتار» را تهیه و راهی یونسکو کرده‌اند.
پرونده مهارت‌های دستی ساختن و نواختن دوتار سال گذشته میلادی (2018) به دو زبان فرانسه و انگلیسی تهیه و به یونسکو ارسال شده و ظاهرا اکنون در مرحله ارزیابی توسط کارشناسان یونسکو است.
دوتار، یکی از سازهای مهم موسیقی سنتی ایرانیان است که سبقه‌ای چند هزار ساله در ایران دارد و طبق پژوهش‌های صورت گرفته، نواختن آن در سراسر ایران فرهنگی یعنی آسیای میانه امروز (از چین، هند، پاکستان و افغانستان گرفته تا کشورهای شمال دریای کاسپین) رواج داشته و جالب این‌که در تمامی این مناطق با نام دوتار از آن یاد می‌شود. همین امر کار ایران را برای ثبت جهانی آن سخت‌تر می‌کند، زیرا هرکدام از کشورهای مذکور می‌توانند پرونده دوتار را تهیه و به یونسکو ارسال و فرصت ثبت این ساز را از ایران بگیرند، کما این‌که چند سال پیش جمهوری آذربایجان توانست با ثبت جهانی تار، کام ایرانیان را تلخ کند. برای این‌که این قصه تلخ دوباره تکرار نشود، ظاهرا مسؤولان میراث فرهنگی چاره‌ای ساختند و آن‌طور که بهروز وجدانی، پژوهشگر موسیقی اقوام ایران و تدوینگر و مدیرمسؤول پرونده می‌گوید: ۱۸‌ماه قبل از بررسی نهایی یونسکو، پرونده را ارسال کرده‌اند تا یونسکو زودتر قبول کند پرونده‌ای مانند هنر و مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن دوتار از طرف جمهوری اسلامی ایران ارسال شده است. قرار است نتایج این پرونده پس از بررسی هیات داوری و ارزیاب در آذر سال ۹۸ طی اجلاسی که در کشور کلمبیا به میزبانی یونسکو برگزار می‌شود، به صورت نهایی اعلام شود.
وجدانی، پرونده مهارت‌های دستی ساختن و نواختن دوتار را جزو پروژه‌های ملی دانسته و گفته، از همین‌رو، این پرونده مانند پروژه کمانچه به صورت مشترک به یونسکو ارسال نشده و وقتی پرونده باز می‌شود کشورهای دیگری که در این زمینه صاحب ارائه پروژه‌ای هستند، می‌توانند به پرونده ملحق شوند.
مسافری از تربت
صادق مهدوی، 42 سال دارد و دوتار نواز است؛ هم حرفه‌ای دوتار می‌زند و هم آموزش می‌دهد. موسیقی را از مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایرانی از سال 1375 با تنبور شروع کرده و از محضر اساتیدی چون افشین رامین و مرحوم داوود عزیزی در ابتدای راه بهره برده. از سال 78 هم محضر استاد علی‌اصغر بیانی را درک کرده و دوره‌های ردیف موسیقی ایرانی را فراگرفته و بعد هم پای درس استاد مجید کیانی نشسته است.
همه این دوره‌های آموزشی برایش باارزش است، اما شاید هیچ کدامشان لذت درک موسیقی را آنچنان به او نچشانده که نشستن بر کرسی تلمذ دوتارنوازی استاد مرحوم عبدا... سرور احمدی؛ دوتار نواز تربت جامی.
حضور در کلاس‌های استاد بیانی، باعث آشنایی‌اش با مرحوم سروراحمدی و فراگیری حرفه‌ای دوتارنوازی می‌شود.
مهدوی هم خبر ارسال پرونده مهارت‌های ساخت و نواختن دوتار نوازی به یونسکو را شنیده و از بابت آن خوشحال است: «البته دوتارنوازی سازی نیست که تنها در ایران نواخته شود و در سراسر ایران فرهنگی (ایران قدیم) رواج داشته و دارد، حتی هنوز در مناطقی در چین دقیقا با تلفظ دوتار آن را صدا می‌کنند.
در کشور ما هم در مناطق شرق یعنی خراسان بزرگ، در شمال کشور (مازندران و گلستان و تالش گیلان) و در غرب کشور یعنی کرمانشاه و کردستان، ساز دوتار وجود دارد و نواخته می‌شود. شکل کلی تار در تمام این مناطق شبیه هم است، اما در جزئیات تفاوت‌هایی دارد؛ هم در شیوه اجرا و نوازندگی و هم در ساختار ساز؛ مثلا تعداد نت‌هایی که روی دسته، بسته می‌شود. در هر منطقه هم ممکن است نامی داشته باشد؛ مثلا تنبورک، تنبور و دوتار. درواقع دوتار نوعی تنبور است؛ همان تنبور شرق خراسان که به آن امروز دوتار می‌گویند.»
این هنرمند دوتارنواز می‌گوید ای کاش پرونده به نام ایران فرهنگی به یونسکو ارسال می‌شد تا هم کشور دیگری مدعی ثبت این ساز ایرانی نشود و هم به دیگر کشورها یادآوری شود که روزی بخشی از ایران بزرگ و قوم ایرانی بوده‌اند.
نظری که البته فرهاد نظری، مدیرکل ثبت آثار تاریخی کشورمان به شدت با آن مخالف است و با اشاره به دلایلی می‌گوید مطرح کردن عنوان ایران فرهنگی ممکن است به نارضایتی کشورهای همسایه و ایجاد اختلاف منجر شود.

امیدواریم
فرهاد نظری، مدیر‌کل دفتر ثبت آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی درخصوص نتیجه احتمالی ثبت پرونده دوتار به جام‌جم می‌گوید خوشبختانه تا اینجای کار بازخورد منفی از کارشناسان یونسکو ندیدیم و این یعنی پرونده بدون ایراد و اشکال بوده و احتمال ثبت جهانی آن زیاد است.
وی معتقد است که دوتار نوازی هر منطقه از کشورمان این ظرفیت را دارد که موسیقی شان به تنهایی ثبت جهانی شود، اما چون اجلاس جهانی میراث ناملموس هر دوسال یک‌بار برگزار می‌شود، ثبت دوتارنوازی تمام مناطق ایران حدود ده سال به طول خواهد کشید و این فرصت ثبت سایر آثار ناملموس ایران را از ما خواهد گرفت، برای همین ترجیح دادیم که یک پرونده کلی برای دوتارنوازی تهیه شود که شامل دوتار در خراسان شمالی و جنوبی و رضوی و گلستان و مازندران و... می‌شود.

فاطمه مرادزاده

ایران