تصویر، موسیقی و خلاقیت

ویدئوکلیپ‌ها یکی از اشکال تلفیق این دو به حساب می‌آیند که از چند دهه پیش در جهان باب شده و به تلویزیون ایران هم رسیده است. ویدئوکلیپ که در ایران نماآهنگ نامیده شده، قطعه‌ای کوتاه محسوب می‌شود که سازنده‌اش قصه‌ای برایش نوشته و آن را به تصویر کشیده است. برای این کار هم عموما به دو روش عمل می‌کنند: نخست رویه ظاهری و بیرونی شعر را گرفته و برپایه آن به نوشتن فیلمنامه‌ای اقدام می‌کنند. در این روش فیلمنامه‌نویس و کارگردان برای واژه‌های اشعار، مابه ازاهای تصویری در نظر گرفته و از کنار هم قرار دادن آنها نماآهنگ خود را می‌سازند و در روش دوم، آنها از لایه بیرونی اشعار فاصله گرفته و به مفهوم درونی آن توجه می‌کنند. به همین دلیل هم از تصویرسازی مستقیم براساس اشعار فاصله گرفته و پیچیده تر عمل می‌کنند. نمونه‌های شاخص نماآهنگ‌ها هم اغلب از درون همین روش بیرون آمده و میلیون‌ها بیننده داشته‌اند. حال به نماآهنگ‌های مشهور تولید شده در تلویزیون کشورمان نگاهی می‌اندازیم که تعدادی از آنها در گوشه‌ای از ذهن مخاطبان خود حک شده است.

آغاز یک راه

اغلب نماآهنگ‌های ساخته شده در این دهه متاثر از فضای جنگ تحمیلی بوده و بسیاری از خصوصیات کلاسیک نماآهنگ‌ها را ندارند. اما آن چیزی که به این آثار سروشکل داده و جذابیت بخشیده، حس و حالی است که از درون آن جوشیده و به مخاطب هم منتقل می‌شود. برای نمونه هم می‌توان به سرودهای انقلابی اشاره کرد که هر سال در بهمن ماه و همزمان با روزهای دهه فجر پخش شده و تصاویری از مستندهای انقلاب هم آنها را همراهی می‌کرد. پس از آن باید به نماآهنگ‌های مربوط به جنگ اشاره کرد که صدای صادق آهنگران و محمد کویتی‌پور روی آنها نشسته و مخاطبان خود را وارد حال و هوای جبهه‌های جنگ می‌کرد. تصاویر مستند جنگ نیز مکمل خوبی برای این آهنگ‌ها بود و مخاطبان را بشدت متاثر می‌کرد.

یک موج سنگین

دهه 70 مهم‌ترین دهه در تولید نماآهنگ است که بخش مهمی از آن در خاطر بینندگان تلویزیونی نقش بسته است. در نیمه نخست دهه 70، پخش ترانه در دستور کار شبکه‌های تلویزیونی قرار گرفت و نماآهنگ‌هایی هم برای آنها ساخته شد. برای مثال هم می‌توان از ترانه «دریا» با صدای بیژن خاوری اشاره کرد که بینندگان آن سال‌های تلویزیون آن را با نام
« یاد تو» به خاطر دارند. تصاویر انتخاب شده برای ترانه هم به ساده‌ترین شکل با محتوای ترانه دریا ارتباط داشته و صرفا مکملی نصفه و نیمه برای آن به حساب می‌آمد. «گل می‌روید به باغ» دیگر ترانه مشهور آن ایام بود که با صدای عباس بهادری در نوروز 72 روی آنتن دو شبکه وقت رفت و بسیار مورد توجه بینندگان قرار گرفت. نماآهنگ ساخته شده برای آن هم تفاوت چندانی با نماآهنگ دریا نداشت و صرفا تصاویر کنار هم قرار داده شده برای همراهی آهنگ و ترانه محسوب می‌شد. دیگر چهره شاخص این ایام، حسن همایونفال با ترانه نسیم سحری بود که نماآهنگ آن نیز با تکیه بر خود خواننده ساخته شده بود؛ نماآهنگی ساده و ابتدایی که دیده شدنش بیش از هر چیز به کیفیت ترانه آن و فضای ابتدایی دهه 70 بازمی‌گشت. در نیمه دوم این دهه، خواننده‌های جدیدی وارد عرصه موسیقی شدند که برخی نماآهنگ‌هایشان به تلویزیون راه پیدا کرد. برای نمونه می‌توان به ترانه « من و تو و درخت و بارون» با صدای خشایار اعتمادی اشاره کرد که نماآهنگ ساخته شده برای آن بسیار ساده و تا حدودی هم ابتدایی بود. قاسم افشار هم با ترانه مشهور «وقف پرنده‌ها» سروده اکبر آزاد وارد قاب کوچک شد و نماآهنگ آن بارها روی آنتن شبکه‌های تلویزیونی رفت که ساختار نسبتا مناسبی هم داشت. علیرضا عصار هم با تک آهنگ «عیدانه» و نماآهنگ آن برای مخاطبان به چهره‌ای شناخته شده تبدیل شد و مورد استقبال آنها قرار گرفت. امیر تاجیک هم در این ایام با ترانه «یه مسجد» - که برای مردم مظلوم فلسطین خوانده بود - مورد توجه قرار گرفت و نماآهنگ آن نیز بارها پخش شد که برگرفته از تصاویر مستند بود.

در همین دهه و به موازات نماآهنگ‌های ساخته شده برای خوانندگان ذکر شده، گروهی دیگر به تولید حرفه‌ای‌تر نماآهنگ برای تلویزیون مشغول شدند. در این بخش باید به عبدا... گیویان اشاره کرد که نقشی کلیدی که در به راه افتادن چرخه تولید نماآهنگ‌های باکیفیت و شاخص داشت. آثاری همچون نوایی، مرغ سحر، بازگشت و کاروان که در تولید آنها افرادی همچون رامین حیدری‌فاروقی، مسعود آب‌پرور، بهروز افخمی و رضا کیانیان دخالت داشتند.

همچنین برای نخستین‌بار در آثار یاد‌شده از بازیگران حرفه‌ای و شناخته شده سینما همچون رویا نونهالی استفاده شده که برای مخاطب جالب توجه به نظر می‌رسید. در نماآهنگ نوایی ابتدا تصویر زنی را می‌بینیم که پشت دار قالی نشسته و در ادامه به تصویری از کویر و مردی پوشیده در لباس محلی برش می‌خورد. فاروقی در این نماآهنگ چهار دقیقه‌ای تلاش کرده قصه‌ای برای این ترانه ماندگار و براساس موسیقی آن و صدای فوق‌العاده پورعطایی خلق کند که در این کار هم تا حدود زیادی موفق بوده است.

مرغ سحر یکی از ماندگارترین ترانه‌های ایران به حساب می‌آید که در اوج دوران اختناق و دیکتاتوری رضاخانی ساخته شده و حس و حال غریبی در خود دارد که ماندگاری‌اش را در دل تاریخ تضمین کرده است. در نماآهنگ مربوط به آن ساخته مسعود آب‌پرور با خاطرات عاشقانه زن میانسالی همراه می‌شویم که گذشته خود و همسرش را به‌خاطر می‌آورد. خاطراتی که به زندانی شدن و درنهایت اعدام مرد به‌خاطر فعالیت‌های ضدشاهنشاهی ختم می‌شود.

یکی از نقاط قوت این نماآهنگ، فیلمنامه مناسب و نیز فیلمبرداری درخشان آن است که برای مخاطب چشم‌نواز جلوه می‌کند. همچنین استفاده از بازیگران شناخته‌شده‌ای مثل مجید مظفری و مهتاب نصیرپور هم در جذاب‌تر شدن این نماآهنگ بی‌تاثیر نبوده است.

در دهه 70 مجموعه تلویزیونی لبه تاریکی روی آنتن رفت که بسیار مورد توجه قرار گرفت که بخش مهمی از آن به موسیقی درخشان آن، اثر اریک کلاپتون بازمی‌گشت. شاهرخ دولکو که این روزها اجرای برنامه سینماگرام را در شبکه چهار سیما به عهده دارد، نماآهنگی را بر این اساس با عنوان بازگشت ساخت که برخلاف نماآهنگ‌های تولید شده برای آن فیلمنامه کاملی نوشته شده بود. «بازگشت» درباره جوانی است که آلوده به اعتیاد شده و روی لبه بام ساختمانی مرتفع ایستاده و قصد پریدن دارد. او پس از پریدن و هنگام سقوط، برش‌هایی از زندگی خود را در دوره‌های مختلف می‌بیند. درنهایت این شخصیت از کابوس سقوط خلاص شده و با ترک اعتیاد به زندگی بازمی‌گردد. دولکو در این نماآهنگ به خوبی از ساخته کلاپتون بهره گرفته و داستانی را بر پایه آن خلق کرده که هماهنگی مناسبی با آن دارد.

سال های فرود

در دهه‌های 80 و 90 تولید نماآهنگ کم و بیش ادامه پیدا کرده اما آثار تولید شده به قوت و کیفیت دهه 70 نمی‌رسد. «مرا رها کن» با صدای سالار عقیلی یکی از آنها است که برای پخش در ماه مبارک رمضان ساخته شد. همین‌طور نماآهنگ‌هایی که به مناسبت‌های مختلف ساخته شده که از نمونه‌های شاخص آن می‌توان به نماآهنگ‌های حامد زمانی اشاره کرد. در عین حال در دهه 90 نماآهنگ‌های زیادی هم برپایه موسیقی عنوان‌بندی سریال‌ها ساخته شده که با توجه به پربیننده بودن این آثار، نماآهنگ‌ها هم مورد توجه مخاطبان قرار گرفت. برای مثال هم می‌توان به آثاری با صدای سالار عقیلی، علیرضا قربانی و . . . اشاره کرد.

محمد جلیلوند