فتح خون

آغاز جنگ در سی و یکمین روز از شهریورماه 1359، پای جوان‌های زیادی را به جنوب ایران باز کرد. بخشی از همین جوان‌ها دوربین به دست گرفتند و برای ثبت فضای حاکم بر جبهه‌های جنگ تلاش فراوانی کردند. برخی از آنها همچون شهید سیدمرتضی آوینی به یک چهره شاخص جهانی در عرصه مستندسازی تبدیل شدند و برخی دیگر همچون ابراهیم حاتمی‌کیا و رسول ملاقلی‌پور به جرگه فیلمسازان سینمای ایران پیوسته و آثار ماندگاری را در گونه دفاع مقدس به یادگار گذاشتند.

با آغاز جنگ تحمیلی در شهریور 1359 موج تازه‌ای در سینمای مستند به راه افتاده و مستندهای بسیاری در رابطه با جنگ و عملیات مختلف ساخته شد که شاخص‌ترین‌هایشان را گروه روایت فتح به سرپرستی سیدمرتضی آوینی جلوی دوربین برد. وی در ساخته‌های متعدد خویش شکل تازه‌ای از روایت را برگزید و از گفتار و متن به شکلی تاثیرگذار بهره می‌گرفت. در حقیقت آوینی به مرور از خشونت جاری در جنگ گذشته و به نوعی شاعرانگی متکی بر عرفان اسلامی دست یافت. مهم‌ترین نقطه قوت آثار او گفتار و متن آنهاست که خود آوینی با لحن خاص خود روایت کرده و تاثیر تصاویر گرفته شده را دوچندان می‌کرد. برای مثال می‌توان به مستند فوق‌العاده فتح خون با موضوع دفاع جانانه مردم خرمشهر در برابر دشمن اشاره کرد که یکی از بهترین مستندهای جنگی جهان محسوب می‌شود. مستندی سه قسمتی که هنوز هم پس از گذشت سال‌ها از ساختش همچنان جذابیت و تاثیرگذاری خویش را از دست نداده است. همین‌طور مستند 11 قسمتی حقیقت که علل سقوط خرمشهر را بررسی می‌کرد و حاوی تصاویر نابی از آن روزهاست.

روایت فتح در خط مقدم

بخش مهمی از تاریخ دفاع مقدس مدیون گروه شجاع روایت فتح است که بدون ترس و واهمه‌ در خط مقدم جبهه‌ها به تهیه تصاویری ناب از این دفاع جانانه پرداخته و در این راه تنی چند از آنها نیز به درجه رفیع شهادت رسیدند. «شهری در آسمان» آخرین مستند آوینی است که در آن به محاصره، سقوط و بازپس‌گیری خرمشهر می‌پرداخت و او هم هنگام فیلمبرداری در منطقه فکه روی مین رفت و در بیستم فروردین 1372 به دوستان شهیدش پیوست.

پل آزادی ساخته مهدی مدنی یکی دیگر از مستندهای ماندگار قاب کوچک است و موضوع آن به پلی برمی‌گردد که قرار است روی رود کارون در سال‌های ابتدایی جنگ زده شود. پلی که در عملیات آزادسازی خرمشهر نقش مهمی را ایفا کرد و این مستند جذاب و تماشایی به آن می‌پردازد. پس از این فیلم به «پل پیروزی» ساخته جواد شمقدری می‌رسیم که عملیات بیت‌المقدس را محور خود قرار داد و به ابعاد مختلف آزادسازی خرمشهر پرداخت.

آنچه که در تمامی مستندهای یادشده خود را نشان می‌دهد، روح سلحشورانه حاکم بر نیروهای رزمنده ایرانی است که این روحیه به گروه‌های مستندسازی هم منتقل و به خلق آثاری ماندگار منجر شده است. همچنین نمی‌توان از مستندهای دفاع مقدس گفت و نامی از گروه چهل شاهد نبرد. گروهی چهل نفره متشکل از دانش‌آموزان عضو بسیج و سپاه پاسداران اهواز که در سال 1361 و پس از گذراندن یک دوره آموزشی به 20 گروه دو نفره تقسیم شدند و با دوربین‌های سوپر هشت میلی متری که در اختیارشان قرار گرفته بود، به ثبت تصاویر جنگ پرداختند.
نکته مهم دیگر این‌که از این گروه 40 نفره هشت نفر از آنها به شهادت رسیدند.

پس از پایان جنگ روند ساخت مستندهای جنگی به شکلی طبیعی رو به کاهش گذاشت و بسیاری از مستندسازان نیز به همین خاطر به سمت حواشی جنگ رفتند و به اثرات آن روی آدم‌های درگیر با آن پرداختند. اما در دو دهه اخیر یک فیلم و یک مجموعه مستند داستانی بیش از سایرین درخشید و نظر مخاطبان را به خود جلب کرد: نخست مستند «بهترین مجسمه دنیا» به کارگردانی حبیب احمدزاده با محوریت زندگی شهید دریاقلی سورانی که در روزهای آغازین جنگ با رشادت خویش جلوی پیشروی عراقی‌ها به سمت آبادان را گرفت و در همان‌جا هم به شهادت رسید. احمدزاده در این فیلم برای آشنایی مخاطب با دریاقلی سراغ نزدیکان و دوستان او رفته و از لابه‌لای صحبت‌های آنان مخاطب را به شناخت بهتری از او می‌رساند.

مهم‌ترین نکته این فیلم لحن شوخ و طنازانه جاری در فیلم است که صدای حمید فرخ‌نژاد در نقش روح دریاقلی سورانی آن را تشدید کرده است. جالب اینجاست که خود این بازیگر در فیلم «شب واقعه» ساخته شهرام اسدی در نقش دریاقلی سورانی هم ظاهر شده و بازی موفقی را ارائه کرده است.

غافلگیری بزرگ

مجموعه مستند ـ داستانی «آخرین روزهای زمستان» ساخته محمدحسین مهدویان غافلگیری بزرگ تلویزیون برای مخاطبان علاقه‌مند به‌گونه مستند محسوب می‌شود. مجموعه آخرین روزهای زمستان دقیقا با هدف آشنایی هرچه بیشتر مخاطبان با فرماندهان زمان جنگ تحمیلی ساخته شده و ساختار مستند ـ داستانی‌اش به موفقیت هرچه بیشتر آن کمک شایانی کرده است. شهید غلامحسین افشردی «حسن باقری» به‌عنوان یکی از جوان‌ترین فرماندهان جنگ که در سال 1361 به فیض شهادت رسید، شخصیت خاص و ویژه‌ای داشت که در آن سن کم به‌عنوان یکی از تاثیرگذارترین فرماندهان شناخته شده نقش موثری در پیروزی‌های رزمندگان ایران در آن ایام داشت. محمدحسین مهدویان به عنوان نویسنده فیلمنامه و کارگردان «آخرین روزهای زمستان» با استفاده از بازیگری که به لحاظ چهره بسیار شبیه به این شهید بزرگوار است، بخش‌هایی از زندگی وی را بازسازی کرده و مخاطب را هرچه بیشتر با ایشان و عقایدشان آشنا می‌سازد.

مهدویان برای این امر از مکالمات مستند پشت بیسیم بهره گرفته و ترکیب دلنشینی از واقعیت و داستان را خلق کرده است. از سوی دیگر مصاحبه با خانواده شهید حسن باقری نیز در شناخت عمیق‌تر مخاطب از ایشان بسیار موثر بوده و جنبه‌های کمتر دیده شده وی را به نمایش می‌گذارد. استفاده از بازیگرانی با چهره‌های بسیار شبیه به فرماندهان زمان جنگ همچون محسن رضایی نیز از دیگر نقاط قوت آخرین روزهای زمستان است که حاوی اطلاعات مفیدی درباره آنان برای نسل جوان مخاطبان این مستند است. نکته دیگر استفاده کارگردان از چهره‌های ناشناخته برای ایفای نقش‌های اشاره‌شده در بالاست که تنها شباهت‌های آنان با فرماندهان جنگ مدنظر بوده و این ناشناختگی به مستندتر شدن کار کمک شایانی کرده است. البته ضعف‌هایی هم در ساخت این کار به چشم می‌خورد که مهم‌ترین آن از قلم افتادن نام برخی از شخصیت‌های موثر زمان جنگ که در کنار شهید باقری جنگیده‌اند است که البته این امر بیش از هرچیز می‌تواند ناشی از مدت زمان نسبتا کوتاه کل مجموعه باشد. مهدویان در دکوپاژ برخی سکانس‌ها هم آنچنان که باید عمل نکرده و گاه بازیگوشی‌های دوربین‌اش وجه مستندگونه کار را خدشه‌دار کرده است. برای مثال می‌توان به برخی زوایای دوربین به هنگام مصاحبه با مادر شهید باقری اشاره کرد که حواس مخاطب را از مصاحبه پرت کرده و ذهنش را از اصل موضوع دور می‌سازد. همچنین باید به فیلمبرداری درخشان این مجموعه مستند با استفاده از دوربین 16 میلی‌متری اشاره کرد که هرچه بیشتر حال و هوای فیلم را به فضای بصری مستندهای آن ایام نزدیک کرده است. با همه اینها این مجموعه بخوبی توانسته با مخاطبان از طیف‌های سنی مختلف ارتباط برقرار کرده و شخصیت‌های بزرگی همچون حسن باقری را که در بحبوحه جوانی وارد کارزار بزرگی به نام جنگ شدند به تصویر بکشد.

کسری همایونی افشار